Reakcja alergiczna – objawy, rodzaje, postępowanie

Reakcja alergiczna stanowi złożoną odpowiedź układu immunologicznego na kontakt z niegroźnymi substancjami, które są postrzegane przez organizm jako zagrożenie. Zjawisko to charakteryzuje się nadmierną aktywacją mechanizmów obronnych, co może prowadzić do rozmaitych manifestacji – od łagodnych do potencjalnie zagrażających życiu. W tym artykule przyjrzymy się reakcji alergicznej z różnych perspektyw, analizując jej podstawy biologiczne, objawy, klasyfikację oraz zasady postępowania.

1. Czym jest reakcja alergiczna i kiedy występuje?
2. Objawy reakcji alergicznej
3. Przyczyny reakcji alergicznych
4. Rodzaje reakcji alergicznych
5. Co zrobić, gdy wystąpi reakcja alergiczna?
6. Leczenie i profilaktyka reakcji uczuleniowej
7. Reakcje alergiczne – odpowiedzi na często zadawane pytania

Czym jest reakcja alergiczna i kiedy występuje?

Podstawą reakcji alergicznej jest nadwrażliwość układu immunologicznego na określone substancje, zwane alergenami. W fazie wstępnej (uczulenia) organizm identyfikuje alergen jako potencjalne niebezpieczeństwo i aktywuje limfocyty B do produkcji przeciwciał IgE, które przyczepiają się do komórek tucznych i bazofilów, by w ten sposób przygotować organizm do ewentualnego ponownego kontaktu z alergenem. Przy następnej styczności z czynnikiem alergizującym dochodzi do uwolnienia mediatorów zapalenia – histaminy, leukotrienów i cytokin – które pobudzają naczynia krwionośne, przez co powodują obrzęk, zaczerwienienie i świąd.

Najczęstszymi alergenami są:

• białka pokarmowe (mleko, jajka, orzechy),
• pyłki roślin (np. trawy, zboża, brzoza, leszczyna),
• składniki kurzu domowego (Dermatophagoides pteronyssinus),
• środki chemiczne (kosmetyki, leki),
• alergeny zwierzęce (sierść, naskórek czy ślina psów i kotów).

Jak szybko występuje reakcja alergiczna?

Czas pojawienia się objawów zależy od rodzaju reakcji:

• Reakcja natychmiastowa – występuje w ciągu kilku sekund do godziny po kontakcie z alergenem. Typowa dla anafilaksji, która obejmuje skurcz oskrzeli, obrzęk naczynioruchowy i spadek ciśnienia tętniczego.
• Reakcja opóźniona – objawy pojawiają się po kilku godzinach, często manifestują się jako wyprysk kontaktowy lub przewlekłe zapalenie skóry.

W niektórych przypadkach występuje reakcja bifazowa – pierwsza fala objawów ustępuje po kilku godzinach, by po kilku dniach pojawić się ponownie. Zazwyczaj jednak druga faza objawów pojawia się w ciągu 1–72 godzin po pierwszej.

Reakcja alergiczna – ile trwa?

Czas trwania objawów jest zróżnicowany:

• łagodne przejściowe reakcje (np. katar sienny) mogą utrzymywać się kilka godzin do kilku dni,
• przewlekłe postaci (np. astma oskrzelowa) wymagają długotrwałego leczenia i są spowodowane stałym narażeniem na alergen,
• ostra anafilaksja – wymaga natychmiastowej interwencji, ale po podaniu adrenaliny objawy często ustępują w ciągu 15–30 minut.

Objawy reakcji alergicznej

Jak wygląda reakcja alergiczna na skórze?

Skóra jest najczęstszym miejscem manifestacji alergii. Objawy mogą obejmować:

• zaczerwienienie i świąd – często towarzyszą lekkiemu podrażnieniu,
• pokrzywkę – pęcherzyki o białej środkowej części i czerwonym obramieniu, które mogą pojawiać się na dowolnej części ciała; pokrzywka może mieć charakter ostry (trwający mniej niż 6 tygodni) lub przewlekły (trwający powyżej 6 tygodni),
• obrzęk naczynioruchowy – występuje głównie w obrębie twarzy, warg i błon śluzowych, dlatego często prowadzi do duszności, ale może występować także w innych lokalizacjach takich jak kończyny czy narządy płciowe,
• wyprysk kontaktowy – rumień, pęcherzyki i złuszczanie naskórka po bezpośrednim kontakcie z alergenem (np. kosmetykami).

Reakcja alergiczna na twarzy

Uczulenie na twarzy może przejawiać się:

• łuszczeniem się skóry – charakterystyczne dla atopowego zapalenia skóry,
• wysypką lub pokrzywką – często spowodowane kosmetykami lub promieniowaniem UV,
• obrzękiem Quinckego – gwałtownym spuchnięciem tkanek wokół oczu, warg lub ust, które może utrudniać oddychanie.

Przyczyny reakcji alergicznych

Etiologia alergii jest wieloczynnikowa i obejmuje:

• czynniki genetyczne – skłonność do nadmiernych reakcji immunologicznych jest dziedziczna,
• czynniki środowiskowe – wczesne narażenie na antybiotyki, zanieczyszczenia powietrza lub dym tytoniowy,
• zaburzenia mikrobioty jelitowej – ograniczona różnorodność bakterii jelitowych może przyczyniać się do dysregulacji układu immunologicznego,
• stres i czynniki psychologiczne – mogą nasilać objawy alergii poprzez pobudzanie układu nerwowego.

Rodzaje reakcji alergicznych

Najgroźniejszą formą reakcji alergicznej jest wstrząs anafilaktyczny, który może prowadzić do obrzęku krtani, co utrudnia oddychanie i stanowi bezpośrednie zagrożenie życia.

Zgodnie z klasyfikacją Coombsa i Gella reakcje alergiczne dzielimy na cztery typy, różniące się mechanizmem działania układu odpornościowego.

Typ I – Reakcja natychmiastowa (anafilaktyczna)

Ten rodzaj alergii wywołują przeciwciała IgE, które po pierwszym kontakcie z alergenem przyłączają się do receptorów na powierzchni komórek tucznych i bazofilów. Ponowna ekspozycja na alergen powoduje gwałtowne uwolnienie histaminy i innych substancji prozapalnych, co prowadzi do objawów alergicznych. Mogą one obejmować:

• pokrzywkę,
• katar sienny,
• astmę alergiczną,
• a w skrajnych przypadkach – wstrząs anafilaktyczny, wymagający natychmiastowej pomocy medycznej.

Reakcja ta rozwija się błyskawicznie, niemal natychmiast po kontakcie z alergenem.

Typ II – Reakcja cytotoksyczna

W tej reakcji biorą udział przeciwciała IgG i IgM, które wiążą się z antygenami na powierzchni komórek, co prowadzi do ich zniszczenia. Może to powodować:

• chorobę hemolityczną noworodków,
• niektóre typy niedokrwistości hemolitycznej,
• reakcje polekowe i potransfuzyjne.

Typ III – Reakcja kompleksów immunologicznych

W tym przypadku kompleksy antygen–przeciwciało (głównie IgG) gromadzą się w tkankach, co uruchamia reakcję zapalną i prowadzi do uszkodzenia narządów. Konsekwencją mogą być choroby takie jak:

• toczeń rumieniowaty układowy,
• zapalenie naczyń,
• zapalenie kłębuszków nerkowych,
• choroba posurowicza.

Typ IV – Reakcja opóźniona (nadwrażliwość komórkowa)

Ten typ alergii nie jest związany z przeciwciałami, lecz z limfocytami T, które po kontakcie z alergenem uwalniają cytokiny wywołujące stan zapalny. Reakcja rozwija się dopiero po 24–72 godzinach od ekspozycji na alergen. Przykładem jest kontaktowe zapalenie skóry, np. uczulenie na nikiel.

Co zrobić, gdy wystąpi reakcja alergiczna?

Pierwsza pomoc przy silnej reakcji alergicznej

W przypadku anafilaksji:

1. Podaj adrenalinę – natychmiast wstrzyknij ją w przednio-boczną część uda, najlepiej używając automatycznego wstrzykiwacza. Adrenalina jest lekiem pierwszego wyboru w leczeniu anafilaksji.
2. Wezwij pomoc medyczną – niezwłocznie zadzwoń na numer alarmowy 112. Nawet jeśli objawy ustąpią po podaniu adrenaliny, konieczna jest obserwacja w szpitalu, ponieważ objawy mogą nawrócić.
3. Unikaj dalszego kontaktu z alergenem – jeśli to możliwe, usuń źródło alergenu (np. wyjmij z ust produkt spożywczy). 
4. Ułóż poszkodowanego w odpowiedniej pozycji:

• jeśli jest osłabiony lub ma zawroty głowy, połóż go na plecach z uniesionymi nogami,
• jeśli ma trudności z oddychaniem, ułóż go w pozycji półsiedzącej, aby ułatwić oddychanie.

5. Monitoruj stan poszkodowanego – obserwuj jego oddech i świadomość do czasu przybycia służb ratunkowych. W razie potrzeby rozpocznij resuscytację krążeniowo-oddechową.

W przypadku łagodniejszych objawów alergii:

• antyhistaminiki – np. loratadyna lub cetyryzyna, mogą łagodzić świąd i zaczerwienienie skóry,
• kortykosteroidy – stosowane miejscowo w postaci maści lub kropli do oczu, pomagają redukować stan zapalny.

Leczenie i profilaktyka reakcji uczuleniowej

Terapia przyczynowa:

• immunoterapia alergenowa – stopniowa ekspozycja na alergen w celu osiągnięcia tolerancji,
• eliminacja alergenów – np. dieta eliminacyjna lub walka z roztoczami w kurzu domowym.

Profilaktyka pierwotna:

• karmienie piersią – pomaga w prawidłowym dojrzewaniu układu immunologicznego,
• wczesne wprowadzanie alergizujących pokarmów – np. orzechów lub jajek – w celu uniknięcia nadwrażliwości,
• unikanie wysokoprzetworzonej żywności – zwiększa ryzyko dysbiozy jelitowej.

Reakcje alergiczne – odpowiedzi na często zadawane pytania

Co podać przy silnej reakcji alergicznej?

W przypadku anafilaksji – adrenalina jest lekiem pierwszego wyboru. Jeśli objawy są łagodne – antyhistaminiki II generacji (np. feksofenadyna) lub kortykosteroidy.

Czy ostra reakcja alergiczna jest groźna dla zdrowia?

To zależy od nasilenia symptomów:

• łagodne objawy (np. świąd skóry) nie wymagają interwencji,
• średnie nasilenie (np. kaszel, duszność) – wymagają podania leków przeciwhistaminowych i obserwacji,
• anafilaksja – może prowadzić do zgonu w ciągu kilkunastu minut, jeśli nie zostanie podana adrenalina.

Jak wygląda rumień alergiczny?

Charakteryzuje się czerwoną, niebolesną plamą o nieregularnych konturach, często z towarzyszącym świądem. W przeciwieństwie do rumienia zakaźnego (np. ospa) nie ma charakterystycznego układu i nie występuje w postaci pęcherzyków.

Jak odróżnić rumień zakaźny od reakcji alergicznej?

1. Przyczyna:

• alergia: kontakt z alergenem,
• zakażenie: wirus lub bakteria.

2. Lokalizacja:

• alergia: często symetryczna,
• zakażenie: zwykle skupiona w jednym miejscu.

3. Towarzyszące objawy:

• alergia: świąd,
• zakażenie: gorączka, osłabienie.

Jak długo alergen pokarmowy jest usuwany z organizmu?

Czas eliminacji zależy od rodzaju alergenu:

• białka – mogą utrzymywać się w organizmie do 5 dni,
• tłuszcze – usuwane w ciągu 2–3 dni,
• sole mineralne – wydalane w 24 godziny.

Jak długo utrzymuje się reakcja alergiczna na żywność?

W przypadku łagodnej pokrzywki – kilka godzin. Przy przewlekłym zapaleniu skóry – kilka tygodni. W anafilaksji – kilka minut do godziny po podaniu adrenaliny.

Reakcja alergiczna, choć często bagatelizowana, wymaga wiedzy i świadomego postępowania. Prawidłowa diagnostyka, dostosowane leczenie oraz profilaktyka mogą znacząco poprawić jakość życia osób z nadwrażliwością.