Alergia (uczulenie) – objawy, przyczyny, rodzaje, leczenie

Alergia pojawia się w wyniku reakcji układu odpornościowego człowieka na substancje obce pochodzące ze środowiska, które są obojętne dla innych ludzi. Związki te, określane mianem alergenów, mogą występować w pyłkach, roztoczach kurzu, sierści zwierząt, zarodnikach pleśni, pożywieniu, lekach i suplementach.

1. Objawy alergii
2. Przyczyny alergii
3. Rodzaje alergii
4. Diagnostyka i leczenie alergii

Alergia a uczulenie – czy są tym samym?

Alergia i uczulenie są pojęciami często stosowanymi zamiennie, jednak ich definicja jest nieco inna. Alergia określana jest jako odpowiedź organizmu na działanie pewnych czynników lub substancji. Uczulenie jest definiowane jako nadmierna wrażliwość organizmu na narażenie na pewne substancje lub czynniki.

W wyniku badań serologicznych można określić, czy organizm miał kontakt z danym alergenem i wydzielił przeciwciała IgE skierowane przeciwko temu alergenowi. Wykrycie tych specyficznych przeciwciał nie zawsze jest jednoznaczne z pojawieniem się symptomów charakterystycznych dla danej alergii. Wówczas stan organizmu, podczas którego wytworzone są przeciwciała, ale nie ma objawów klinicznych określa się mianem uczulenia. Stwierdzenie alergii występuje dopiero gdy dodatkowo pojawią się objawy kliniczne. U niektórych pacjentów z uczuleniem może ono z czasem przerodzić się w alergię z typowymi objawami.

Podobnie jest w przypadku testów skórnych – ich wyniki mogą być fałszywie dodatnie u 15–35% osób, które nie wykazują żadnych objawów alergii. Oznacza to, że samo pozytywne oznaczenie w teście nie zawsze potwierdza istnienie alergii klinicznej.

Przykładem jest badanie wykonane przez Duńskie Centrum Badania Alergii (Danish Allergy Research Center), w którym przez 6 lat obserwowano grupę 572 dzieci. U 47% z nich wykryto obecność specyficznych przeciwciał IgE, jednak 92% tej grupy nie miało żadnych objawów alergii w czasie trwania badania. Pełnoobjawowa alergia pokarmowa wystąpiła tylko u 20 dzieci, co pokazuje, że samo oznaczenie IgE nie jest jednoznacznym wskaźnikiem alergii.

Oba pojęcia alergii i uczulenia są bardzo blisko powiązane, stąd często są stosowane zamiennie.

Alergia a nietolerancja – kluczowe różnice

Nietolerancja nie jest związana z układem odpornościowym, lecz wynika z problemów trawiennych lub metabolicznych. Najczęstszą przyczyną jest brak lub niedobór enzymów odpowiedzialnych za rozkładanie określonych składników pokarmowych. Przykładem jest nietolerancja laktozy, która wynika z niedoboru laktazy – enzymu trawiącego cukier mleczny. Objawy nietolerancji dotyczą głównie układu pokarmowego i obejmują bóle brzucha, wzdęcia, biegunkę, nudności czy zgagę. Nietolerancja rzadko prowadzi do poważnych konsekwencji zdrowotnych, ale może znacznie obniżać komfort życia.

Podstawową różnicą między tymi schorzeniami jest to, że alergia angażuje układ odpornościowy i może prowadzić do groźnych reakcji ogólnoustrojowych, podczas gdy nietolerancja dotyczy przede wszystkim układu pokarmowego i jest wynikiem nieprawidłowego trawienia lub przyswajania składników pokarmowych.

Alergia a nadwrażliwość – czym się różnią?

Nadwrażliwość odnosi się do reakcji, które nie są związane z mechanizmem immunologicznym, a dotyczą zwiększonej wrażliwości tkanek na pewne bodźce, co może prowadzić do reakcji oraz dolegliwości, ale nie w sposób typowy dla alergii. Przykładem mogą być reakcje na konkretne substancje chemiczne czy bodźce fizyczne, gdzie organizm reaguje intensywniej niż u osób bez nadwrażliwości. Zarówno alergia, jak i nadwrażliwość mogą powodować nieprzyjemne objawy, jednak różnią się one pod względem mechanizmów oraz źródeł reakcji organizmu.

Objawy alergii

W zależności od rodzaju alergenu, miejsca jego penetracji oraz indywidualnych predyspozycji objawy alergii mogą przebiegać w różny sposób u różnych osób. W trakcie reakcji alergicznej objawy mogą dotyczyć wielu części ciała w tym samym czasie.

Podczas alergii mogą pojawić się następujące objawy:

• na skutek dostania się alergenów do organizmu następuje zwiększone wydzielanie histaminy, co prowadzi do nasilonej produkcji śluzu w obrębie nosa, a w konsekwencji jego opuchnięcia i pojawienia się stanu zapalnego. Objawia się to katarem, zwykle wodnistym, swędzeniem nosa oraz spontanicznym kichaniem.
• łzawienie oczu,
• ból gardła,
• podczas reakcji alergicznej może rozwinąć się: astma oskrzelowa, utrudnione oddychanie,
• alergiom pokarmowym mogą towarzyszyć: rozstrój żołądka, bóle brzucha, wzdęcia,
• podczas alergii na mleko krowie u niemowląt mogą wystąpić: egzema, astma, kolka,
• problemy skórne: atopowe zapalenie skóry i inne egzemy, pokrzywka, swędzenie.

Jak wygląda uczulenie?

Jednym z najczęstszych objawów uczulenia są reakcje skórne, takie jak wysypka, zaczerwienienie, swędzenie, pokrzywka czy obrzęk. Zmiany te mogą pojawiać się miejscowo lub obejmować większe partie ciała. W niektórych przypadkach dochodzi również do atopowego zapalenia skóry, które objawia się suchością, pękaniem i uporczywym świądem.

Uczulenie może również wpływać na układ oddechowy, prowadząc do takich objawów jak kichanie, wodnisty katar, zatkany nos, kaszel czy duszności. W przypadku alergii na pyłki roślin lub roztocza często pojawia się także świąd nosa i łzawienie oczu. Nasilone objawy mogą powodować astmę alergiczną, która charakteryzuje się świszczącym oddechem i uczuciem ściskania w klatce piersiowej.

Niektóre reakcje uczuleniowe dotyczą układu pokarmowego i występują po spożyciu alergizujących produktów. Mogą objawiać się bólem brzucha, nudnościami, wymiotami, biegunką, a w cięższych przypadkach nawet obrzękiem jamy ustnej i gardła.

Przyczyny alergii

Alergia może wynikać zarówno z uwarunkowań genetycznych, jak i czynników środowiskowych oraz stylu życia. Połączenie tych elementów może prowadzić do nieprawidłowej odpowiedzi organizmu na kontakt z alergenem, co skutkuje wystąpieniem reakcji alergicznych o różnym stopniu nasilenia.

Jednym z głównych powodów powstawania alergii jest predyspozycja genetyczna. Jeśli jedno z rodziców cierpi na alergię, istnieje większe prawdopodobieństwo, że dziecko również będzie miało skłonność do reakcji alergicznych. Ryzyko wzrasta jeszcze bardziej, gdy oboje rodzice zmagają się z alergią.

Drugim istotnym czynnikiem są czynniki środowiskowe, które mogą sprzyjać rozwojowi nadwrażliwości organizmu. Wzrost zanieczyszczenia powietrza, częsty kontakt z substancjami chemicznymi w kosmetykach i detergentach, a także nadmierna sterylność w dzieciństwie mogą przyczyniać się do osłabienia naturalnej odporności i zwiększenia ryzyka alergii.

Niektóre badania wskazują, że styl życia i dieta również odgrywają istotną rolę w rozwoju alergii. Spożywanie wysoko przetworzonej żywności, niedobory witamin i minerałów oraz ograniczona ekspozycja na naturalne mikroorganizmy mogą wpływać na funkcjonowanie układu immunologicznego i jego nadmierną reakcję na nieszkodliwe substancje.

Rodzaje alergii

Alergie mogą przybierać różne formy, w zależności od rodzaju alergenu oraz sposobu, w jaki organizm na niego reaguje. Poniżej przedstawiono najczęściej występujące rodzaje alergii.

• Alergia wziewna – wywoływana przez alergeny unoszące się w powietrzu, takie jak pyłki roślin, kurz, roztocza, sierść zwierząt czy pleśnie. Objawia się kichaniem, katarem siennym, świądem nosa, łzawieniem oczu oraz dusznościami, a w cięższych przypadkach może prowadzić do rozwoju astmy alergicznej.
• Alergia pokarmowa – reakcja organizmu na określone składniki pożywienia, np. orzechy, mleko, jajka, owoce morza, soję czy gluten. Objawy mogą obejmować wysypkę, bóle brzucha, nudności, biegunkę, a w skrajnych przypadkach nawet wstrząs anafilaktyczny.

• Alergia kontaktowa – pojawia się po bezpośrednim kontakcie skóry z substancją uczulającą, np. niklem, lateksem, konserwantami w kosmetykach lub detergentami. Może prowadzić do wystąpienia zaczerwienienia, swędzącej wysypki, pęcherzy lub łuszczenia się skóry.
• Alergia na jad owadów – dotyczy reakcji organizmu na użądlenia pszczół, os, szerszeni i mrówek. Może objawiać się silnym obrzękiem, pokrzywką, zawrotami głowy, a w najcięższych przypadkach prowadzić do reakcji anafilaktycznej.
• Alergia na leki – niektóre substancje farmakologiczne, takie jak antybiotyki (np. penicylina), leki przeciwbólowe (np. NLPZ) czy środki znieczulające, mogą wywoływać reakcje alergiczne, objawiające się wysypką, świądem, dusznościami, a nawet wstrząsem anafilaktycznym.

Diagnostyka i leczenie alergii

Podstawą w diagnostyce alergii jest szczegółowy wywiad lekarski, w którym lekarz zbiera informacje na temat objawów, ich nasilenia, czasu występowania oraz możliwych czynników wywołujących. Następnym krokiem mogą być testy skórne, polegające na naniesieniu kropli alergenu na skórę i delikatnym jej nakłuciu. Jeśli po kilkunastu minutach pojawi się zaczerwienienie lub obrzęk, wskazuje to na reakcję alergiczną. Alternatywą są badania krwi, które oceniają poziom specyficznych przeciwciał IgE – ich podwyższona wartość może sugerować uczulenie na określoną substancję. W niektórych przypadkach wykonuje się testy prowokacyjne, podczas których pacjent otrzymuje niewielką dawkę alergenu (drogą wziewną, doustną lub donosową), aby sprawdzić reakcję organizmu. Ze względu na ryzyko silnych reakcji, testy te przeprowadza się wyłącznie w warunkach szpitalnych. U osób z podejrzeniem alergii pokarmowej stosuje się także dietę eliminacyjną, polegającą na czasowym wykluczeniu danego składnika z jadłospisu i obserwacji, czy objawy ustępują.

Leczenie alergii może obejmować kilka metod. Unikanie alergenu jest najskuteczniejszym sposobem zapobiegania objawom, choć w wielu przypadkach, jak np. przy alergii na pyłki, jest to trudne do osiągnięcia. Objawy można łagodzić za pomocą leków przeciwhistaminowych, które blokują działanie histaminy – substancji odpowiedzialnej za reakcję alergiczną. W cięższych przypadkach stosuje się glikokortykosteroidy, dostępne w postaci maści, kropli, sprayów do nosa lub leków wziewnych. Przy alergicznym nieżycie nosa czy alergicznym zapaleniu spojówek pomocne mogą być również krople do oczu i aerozole donosowe, które redukują świąd i obrzęk błon śluzowych.

Dla osób z ciężką lub przewlekłą alergią rozwiązaniem może być immunoterapia alergenowa, czyli odczulanie. Polega ona na stopniowym podawaniu niewielkich dawek alergenu w celu przyzwyczajenia organizmu i zmniejszenia reakcji immunologicznej. Terapia ta trwa od 3 do 5 lat, ale może prowadzić do trwałego ustąpienia objawów lub znacznego ich złagodzenia.

Leki bez recepty wspierające leczenie alergii

Dostępne są różne formy farmakoterapii alergii:

1) Leki przeciwhistaminowe, które hamują uwalnianie mediatora prozapalnego histaminy.

I generacji: difenhydramina, klemastyna. Leki z tej grupy nie działają selektywnie.

II generacji: cetyryzyna, loratadyna, terfenadyna, azelastyna. Leki z tej grupy działają selektywnie.

III generacji: feksofenadyna, lewocetyryzyna, desloratadyna, działają jeszcze bardziej wybiórczo, dzięki czemu mają mniej skutków ubocznych.

2) Glikokortykosteroidy donosowe o działaniu miejscowym: mometazon, flutikazon. Działają przeciwzapalnie, przeciwalergicznie.

3) Leki obkurczające błonę śluzową nosa: ksylometazolina, oksymetazolina. ograniczają przekrwienie, obrzęk, wyciek z nosa, udrażniają drogi oddechowe.

4) Krople do oczu zawierające kromoglikan sodu, hamujące mediatory prozapalne: histaminę i leukotrieny.

Domowe sposoby na łagodzenie skutków alergii

Osoby zmagające się z alergią mogą wspomóc swoje leczenie naturalnymi metodami, które pomagają złagodzić uciążliwe objawy, takie jak katar, kaszel, swędzenie oczu czy wysypka. Choć nie zastępują one terapii zaleconej przez lekarza, mogą skutecznie wspierać organizm w walce z reakcjami alergicznymi.

Jednym z najczęstszych problemów alergików jest zatkany nos i wodnisty katar. Aby ułatwić oddychanie, warto stosować inhalacje z solą fizjologiczną lub naparami z olejków eterycznych, takich jak eukaliptusowy czy miętowy, które działają udrażniająco i nawilżająco. Płukanie nosa roztworem soli morskiej za pomocą irygatora pozwala usunąć alergeny i zmniejszyć obrzęk błony śluzowej. Naturalne napary z pokrzywy, rumianku czy mięty mają właściwości przeciwzapalne i antyhistaminowe, a regularne spożywanie miodu pochodzącego z lokalnych pasiek może stopniowo uodparniać organizm na pyłki roślin (pod warunkiem, że nie występuje uczulenie na produkty pszczele).

Alergicy często skarżą się również na swędzenie i łzawienie oczu. W tym przypadku ulgę mogą przynieść kompresy z rumianku lub świetlika, które łagodzą podrażnienia i zaczerwienienia. Chłodne okłady, na przykład z metalowej łyżki schłodzonej w lodówce lub wacików nasączonych wodą różaną, pomagają zmniejszyć opuchliznę i złagodzić świąd. Ważne jest również, aby unikać pocierania oczu, gdyż może to tylko nasilić objawy i dodatkowo wprowadzić więcej alergenów.

W przypadku kaszlu alergicznego warto zadbać o odpowiednią wilgotność powietrza, ponieważ suche powietrze może nasilać podrażnienie dróg oddechowych. Pomocne mogą być także naturalne syropy, takie jak domowy syrop z cebuli i miodu, który działa przeciwzapalnie i łagodzi podrażnienia gardła. Herbatki z imbirem i kurkumą wykazują właściwości antyhistaminowe i przeciwzapalne, wspomagając organizm w walce z reakcją alergiczną.

Osoby cierpiące na alergiczną wysypkę i świąd skóry mogą skorzystać z kąpieli w płatkach owsianych, które mają działanie łagodzące i kojące. Żel z aloesu lub olej kokosowy pomagają nawilżyć skórę i zmniejszyć stan zapalny. Dobrym sposobem na złagodzenie świądu są także okłady z zimnej wody lub naparu rumiankowego, które redukują zaczerwienienie i podrażnienie.

Odczulanie – na czym polega?

Odczulanie, czyli immunoterapia alergenowa, to metoda leczenia alergii, której celem jest stopniowe przyzwyczajenie organizmu do substancji wywołującej reakcję alergiczną. Proces ten pozwala zmniejszyć nadwrażliwość układu odpornościowego na określony alergen, co w dłuższej perspektywie może prowadzić do złagodzenia objawów lub całkowitego ustąpienia alergii.

Terapia polega na podawaniu pacjentowi niewielkich dawek alergenu w kontrolowanych warunkach. Początkowo dawki są minimalne, a następnie stopniowo zwiększane, aby organizm stopniowo tolerował czynnik wywołujący alergię. Leczenie może być prowadzone w formie zastrzyków podskórnych lub tabletek i kropli podjęzykowych.

Immunoterapia alergenowa jest szczególnie skuteczna w przypadku alergii na pyłki roślin, roztocza kurzu domowego, sierść zwierząt, jad owadów oraz niektóre alergeny pokarmowe. Proces leczenia trwa zazwyczaj od 3 do 5 lat, ale w wielu przypadkach pozwala na długotrwałe ograniczenie lub całkowite wyeliminowanie objawów alergii.

Odczulanie zalecane jest głównie osobom, u których standardowe metody leczenia, takie jak leki antyhistaminowe czy sterydy, nie przynoszą wystarczającej poprawy. Może również pomóc w zmniejszeniu ryzyka rozwinięcia się astmy alergicznej u pacjentów z alergicznym nieżytem nosa.

Mimo, że terapia ta jest skuteczna, wymaga cierpliwości i systematyczności, ponieważ jej efekty nie są natychmiastowe. Decyzję o rozpoczęciu odczulania należy skonsultować z alergologiem, który oceni, czy pacjent kwalifikuje się do tego rodzaju leczenia i dobierze odpowiednią metodę terapii.