Jak działają glikokortykosteroidy? Czy są bezpieczne?

Kortykosteroidy są to hormony kory nadnerczy wytwarzane w sposób naturalny w naszym organizmie i warunkujące wiele procesów życiowych. Hormony te wykazują bardzo silne i różnorodne działania (np. przeciwzapalne, przeciwobrzękowe, przeciwalergiczne, immunosupresyjne, regulujące przemiany węglowodanów, białek i tłuszczów), które można z powodzeniem wykorzystywać w leczeniu rozmaitych chorób. Era kortykosteroidoterapii rozpoczęła się w 1951 roku, kiedy to amerykański biochemik i farmakolog Robert Burns Woodward zsyntetyzował hormon kory nadnerczy – kortyzon.

Kortykosteroidy są hormonami naturalnie wytwarzanymi w organizmie człowieka. Zalicza się do nich m.in.: kortyzon, kortyzol, kortykosteron. Związki te wykazują wielokierunkowe działanie, np. przeciwzapalne, immunosupresyjne, regulujące metabolizm białek, węglowodanów i tłuszczów. Właściwości te wykorzystywane są w leczeniu licznych chorób o podłożu zapalnym, terapii substytucyjnej zaburzeń endokrynologicznych, a także w zapobieganiu odrzucenia przeszczepu. Jednak ich stosowanie, zwłaszcza długotrwałe, wiąże się z ryzykiem wystąpienia wielu działań niepożądanych.

Co to są kortykosteroidy (glikokortykosteroidy)?

Glikokortykosteroidy (GKS, kortykosteroidy) są hormonami steroidowymi, które regulują przemiany białek, węglowodanów i tłuszczów, a tym samym wiele procesów metabolicznych. Zalicza się do nich: kortyzol, kortykosteron i kortyzon. Związki te produkowane są w organizmie człowieka przez korę nadnerczy pod wpływem działania hormonu adrenokortykotropowego (ACTH). Należy jednak przypomnieć, że nazwą kortykosteroidy określane są także glikokortykosteroidy pochodzenia syntetycznego, które stanowią leki o szerokim działaniu przeciwzapalnym, przeciwalergicznym i immunosupresyjnym. W tej grupie farmaceutyków można wyróżnić: hydrokotyzon, prednizolon, betametazon, mometazon, czy budezonid.

Kortykosteroidy – działanie

Mechanizm działania glikokortykosteroidów jest złożony i nie w pełni poznany. Wiadomo jednak, że w większości komórek organizmu człowieka istnieją receptory dla tej grupy związków. Dlatego niezależnie od drogi podania (wziewna, doustna, zewnętrzna na skórę) wywołują one efekt farmakologiczny. Powodują działanie przeciwalergiczne, a także immunosupresyjne  (osłabienie działania układu immunologicznego). Głównie jednak działają przeciwzapalnie poprzez blokowanie fosfolipazy A2, w wyniku czego następuje zmniejszenie wytwarzania mediatorów prozapalnych. Dodatkowo regulują przemiany białek, węglowodanów i tłuszczów, a także wpływają na funkcjonowanie narządów oraz przebieg procesów odpornościowych.

Kortykosteroidy a tycie

Długotrwałe stosowanie kortykosteroidów może powodować liczne działania niepożądane. Jednym z nich jest zwiększenie masy ciała, początkowo będące skutkiem obrzęków oraz zwiększonego łaknienia. Jednak w dłuższej perspektywie dochodzi do nadmiernego gromadzenia się tkanki tłuszczowej w charakterystycznych miejscach. Jednocześnie obtłuszczeniu nie ulegają kończyny, w których następuje utrata masy mięśniowej. Może wówczas wystąpić tzw. zespół Cushinga. Objawia się otyłością centralną, z kumulacją tłuszczu w obrębie brzucha, nad obojczykami, na twarzy, która często określana jest jako „księżyc w pełni” oraz w okolicy karku, co nazywane jest „karkiem bawolim”. Dodatkowo może pojawić się ścieńczenie skóry, co prowadzi do rozstępów w rejonach brzucha, ud, pośladków, piersi oraz ramion.

Kortykosteroidy a alkohol

Kortykosteroidów, jak innych leków, bezwzględnie nie można łączyć z alkoholem. W przypadku tej grupy farmaceutyków długotrwałe przyjmowanie ich z alkoholem może doprowadzić do nieodwracalnego uszkodzenia nerek i wątroby. Wówczas może dojść do marskości wątroby, a nawet jej całkowitej niewydolności. Dodatkowo mogą wystąpić inne działania niepożądane, jak: zaburzenia żołądkowo-jelitowe, reakcje alergiczne, odwodnienie organizmu, zwiększone ciśnienie krwi, uporczywe bóle w klatce,  a także depresja.

Kortykosteroidy a inne leki

Kortykosteroidy wchodzą w wiele interakcji z innymi lekami. Dlatego przed ich zastosowaniem warto zapoznać się z informacjami zamieszczonymi w ulotce oraz poinformować lekarza o wszystkich stosowanych lekach i chorobach. Jednoczesne stosowanie glikokortykosteroidów i NLPZ (niesteroidowych leków przeciwzapalnych), np. ibuprofenu, może zwiększać ryzyko krwawień z przewodu pokarmowego oraz powstawania owrzodzeń. Leki – fenytoina, efedryna, ryfabutyna, karbamazepina, barbiturany, ryfampicyna, primidon, sympatykomimetyki i aminoglutetimid – mogą nasilać metabolizm tej grupy leków, co skutkuje obniżeniem stężenia glikokortykosteroidów we krwi, przez co wymagane jest zwiększenie dawki leku.

Warto wykonywać badania czasu protrombinowego (PT) u pacjentów przyjmujących kortykosteroidy i pochodne kumaryny (działające przeciwzakrzepowo). Należy zachować ostrożność przyjmując aspirynę łącznie z kortykosteroidami, zwłaszcza przy stwierdzonej hipoprotrombinemii. Ketokonazol może powodować niewydolność nadnerczy w trakcie odstawiania kortykosteroidów, poprzez hamowanie produkcji hormonów w nadnerczach. Z kolei przy jednoczesnym przyjmowaniu amfoterycyny, leków moczopędnych, glikozydów nasercowych, teofiliny oraz innych leków nasilających usuwanie potasu (np. diuretyki pętlowe) istnieje zagrożenie hipokaliemii, czyli obniżenia poziomu potasu we krwi. Warto również dodać, że kortykosteroidy zmniejszają hipotensyjne działanie wielu grup leków na nadciśnienie. Ponadto w wyniku interakcji z rytonawirem, doustnymi lekami antykoncepcyjnymi zawierającymi estrogeny, a także złożonymi plastrami antykoncepcyjnymi stężenie kortykosteroidów w osoczu może ulec wzrostowi. Natomiast spadek stężenia glikokortykosteroidów  w osoczu może nastąpić pod wpływem aktywności erytromycyny.

Kortykosteroidy mogą przyczyniać się do spadku przyswajania wapnia, obniżenia aktywności leków przeciwcukrzycowych, hamowania działania somatotropiny, benzoesanu sodu i fenylobutyratu sodu.

Istnieje także zagrożenie uszkodzeń hematologicznych na skutek jednoczesnego podawania kortykosteroidów z metotreksatem. Przypuszcza się, że równoczesne przyjmowanie inhibitorów CYP3A nasila ryzyko pojawienia się ogólnoustrojowych skutków ubocznych.

Co leczy się kortykosteroidami?

Glikokortykosteroidy mogą być stosowane w terapii substytucyjnej, gdy stwierdzone są niedobory hormonów kory nadnerczy. Ze względu na silne działanie przeciwzapalne oraz immunosupresyjne wykorzystywane są również w leczeniu licznych chorób.

W postaci doustnej glikokortykosteroidy podaje się podczas leczenia chorób:

• reumatologicznych (reumatoidalne zapalenie stawów (RZS)),
• układowych tkanki łącznej (toczeń rumieniowaty układowy),
• dermatologicznych (pęcherzyca, ciężka postać łuszczycy),
• alergicznych (atopowe zapalenie skóry (AZS), astma oskrzelowa),
• oczu (zapalenie nerwu wzrokowego, półpasiec oczny), 
• krwi (niedokrwistość hemolityczna),
• układu oddechowego (sarkoidoza),
• przewodu pokarmowego (choroba Leśniowskiego-Crohna),
• układu nerwowego (zaostrzenie w przebiegu stwardnienia rozsianego).

Dodatkowo ze względu na działanie immunosupresyjne, wykorzystywane są w zapobieganiu odrzucenia przeszczepów. Glikokortykosteroidy podawane są również przewlekle, w postaci wziewnej, jako inhalacje w astmie oskrzelowej. Zewnętrznie w formie maści, kremów stosowane są w leczeniu miejscowych stanów zapalnych, zwłaszcza dermatoz.  Glikokortykosteroidy wykorzystywane są także w celu ograniczenia nadmiernego wydzielania hormonów nadnerczy oraz w niektórych przypadkach nowotworów aby zmniejszyć ciśnienie wewnątrzczaszkowe i obrzęk mózgu. Natomiast nie należy ich podawać do zmniejszenia ciśnienia wewnątrzczaszkowego będącego efektem urazu.

Kortykosteroidy – skutki uboczne

Krótkotrwałe przyjmowanie kortykosteroidów jest stosunkowo bezpieczne, a prawdopodobieństwo wystąpienia skutków ubocznych jest bardzo niewielkie. Należy jednak podkreślić, że ich długotrwałe przyjmowanie – zwłaszcza w postaci doustnej – niesie ze sobą ryzyko wystąpienia licznych działań niepożądanych, z których niektóre mogą być nieodwracalne. W wyniku przewlekłej terapiiglikokortykosteroidami może dojść do zahamowania czynności nadnerczy. Z kolei ich nagłe odstawienie może wywołać ostrą niewydolność nadnerczy, spadek ciśnienia, a nawet zgon. Przy długim okresie stosowania kortykosteroidów następuje osłabienie naturalnej odporności organizmu. Prowadzi to do zwiększonej podatności  na zakażenia i infekcje bakteryjne, wirusowe i grzybicze.

Ze względu na wpływ glikokortykosteroidów na metabolizm białek, węglowodanów i tłuszczów dochodzi do szeregu zmian w organizmie. Przy długotrwałym stosowaniu ogólnoustrojowym mogą wystąpić: zaburzenia neurologiczno-psychiczne (depresja, zmiany nastroju, napady agresji, bezsenność), jaskra, wzrost poziomu cukru we krwi (prowadzący do cukrzycy), kumulacja wody i sodu w organizmie, co przyczynia się do powstawania obrzęków i nadciśnienia, obniżenia poziomu potasu oraz znacznej utraty wapnia, która może doprowadzić do odwapnienia kości, a nawet osteoporozy, rozwoju zespół Cushinga, upośledzenia wzrostu u dzieci, choroby wrzodowej żołądka (na skutek ograniczenia powstawania prostaglandyn, a tym samym zmniejszenie wydzielania ochronnego śluzu), spadku siły mięśniowej oraz zaburzenia miesiączkowania.