Fitoestrogeny – czym są, gdzie występują i jak działają?

Okres okołomenopauzalny to niezwykle istotny i pełen zmian czas w życiu kobiety. Wpływa na procesy fizjologiczne, na anatomię, na psychikę, często – niestety – pogarszając jakość życia i prowadząc do licznych schorzeń. Nie da się zignorować zjawiska, które swoją długością obejmuje około 1/3 życia każdej kobietyFitoestrogeny, chociaż pełnią również wiele innych ról, najbardziej kojarzone są z łagodzeniem objawów klimakterium w sposób łagodny, bezpieczny, ale skuteczny. 

Fitoestrogeny – charakterystyka i działanie 

Fitoestrogeny są związkami organicznymi pochodzenia roślinnego. Chociaż mają niesteroidową budowę, to i tak wykazują podobieństwo strukturalne do 17-β-estradiolu, czyli endogennego estrogenu wytwarzanego przez jajniki. Tym samym charakteryzują się działaniem podobnym do estrogenów, jednak dużo słabszym. 

Ze względu na strukturalne podobieństwo do estrogenów fitoestrogeny mają zdolność do łączenia się z ich receptorami. Poznano dwa typy receptorów estrogenowych: α i β, które są rozmieszczone w różnych tkankach i pełnią tym samym różne funkcje biologiczne. Receptory α zlokalizowane są przede wszystkim w endometrium macicy i zrębie jajników, a receptory β w mózgu, w kościach, naczyniach krwionośnych, jelitach i w płucach. W pojedynczej komórce znaleźć można nawet do 5000 pojedynczych receptorów – wszystko to wskazuje na ogromną i ważną rolę, jaką pełnią w organizmie estrogeny, a także na szerokie spektrum ich działania. 

Fitoestrogeny, łącząc się z receptorem estrogenowym, wywołują odpowiedź estrogenową lub, odwrotnie, efekt antyestrogenowy – zależy to od tego, jaką konfigurację utworzą z tymże receptorem. Takie związki, które mają właściwości estrogenowe lub antyestrogenowe (zależne od np. typu tkanki docelowej lub od stężenia związku) nazywa się selektywnymi modulatorami receptorów estrogenowych (ang. selective estrogen receptor modulators, SERM). 

Wyróżniamy następujące klasy fitoestrogenów: 

• flawonoidy (izoflawony: genisteina, formononentyna, biochanina A, daidzeina, glicyteina; flawonole: kwercetyna i kaempferol; oraz kumestany: kumestrol),
• lignany (enterodiol, enterolakton, matairezinol),
• stilbeny (resweratrol). 

Fitoestrogeny – źródła. Gdzie jest ich najwięcej? 

Fitoestrogeny występują w roślinach różnych rodzin, np. w trawach (Gramineae), w motylkowatych (Papilionaceae), psiankowatych (Solanaceae), krzyżowych (Cruciferae), dyniowatych (Cucurbitaceae). W większości roślin występują wszystkie poszczególne klasy fitoestrogenów w zmiennych proporcjach. Jakie źródła i produkty obfitują w największe ilości tych związków? 

Fitoestrogeny w żywności 

Najbogatszym w fitoestrogeny produktem żywnościowym jest soja. Zawiera ona przede wszystkim izoflawony, a dokładniej: daidzeinę i genisteinę. Najwięcej znajdziemy ich w prażonych nasionach oraz mące sojowej, a następnie w tofu, paście miso i tempehu. Sos sojowy oraz inne popularne przetwory (np. kotlety, napoje lub makarony sojowe) zawierają wyraźnie mniej izoflawonów.

Źródłem lignanów są przede wszystkim siemię lniane i olej lniany, a poza nimi to pełnoziarniste produkty zbożowe, orzechy, nasiona sezamu i słonecznika, ryż, oliwa, warzywa, owoce, kawa i herbata. 

Stilbeny, reprezentowane głównie przez resweratrol, znajdziemy oczywiście w czerwonym winie oraz w orzechach ziemnych, owocach morwy oraz w winogronach. Co ciekawe, resweratrol w owocach obecny jest w skórce, co oznacza, że aby cieszyć się prozdrowotnymi właściwościami wypitej lampki czerwonego wina należy koniecznie wybrać wino otrzymane z długiej fermentacji winogron wraz ze skórką. 

Fitoestrogeny w ziołach 

Również wśród ziół znajdziemy te, które obfitują w fitoestrogeny. Są to np. koniczyna łąkowa, zwana też koniczyną czerwoną (Trifolium pratense), pluskwica groniasta (Cimicifuga racemosa), szałwia lekarska (Salvia officinalis), kozieradka pospolita (kozieradka lekarska, Trigonella foenum-graecum), mniszek lekarski (Taraxacum officinale), lucerna siewna (Medicago sativa), chmiel zwyczajny (Humulus lupulus). 

Preparaty z fitoestrogenami 

W aptekach znajdziemy liczne preparaty na bazie fitoestrogenów. Są to dostępne bez recepty roślinne leki i suplementy diety w postaci tabletek lub kapsułek. Mogą one zawierać jeden lub kilka składników fitoestrogenowych, a często uzupełniają ten skład zestawy witamin oraz minerałów (np. witaminy z grupy B, witamina D, wapń, żelazo). 

Fitoestrogeny – na co pomogą? Wskazania, efekty 

Działanie prozdrowotne fitoestrogenów największe znaczenie ma dla kobiet w wieku okołomenopauzalnym. Wieloletnie obserwacje epidemiologiczne dostarczyły wniosków, że orientalna dieta Azjatów (zwłaszcza mieszkańców Japonii) obfitująca w potrawy sojowe ma związek z rzadszym występowaniem dokuczliwych objawów menopauzy u kobiet, a także z rzadszym występowaniem nowotworów sutka u kobiet w wieku pomenopauzalnym – wszystko to w porównaniu z resztą świata, gdzie spożycie soi jest radyklanie mniejsze. 

Fitoestrogeny u kobiet w wieku okołomenopauzalnym hamują utratę masy kostnej, chroniąc przed osteoporozą. Zmniejszają ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych (CVD): regulują profil lipidowy krwi, ciśnienie krwi, funkcjonowanie śródbłonka naczyń, działają przeciwzakrzepowo i ochronnie na mięsień sercowy. Mogą korzystnie wpływać na przebieg cukrzycy typu II. Prawdopodobnie hamują zanikowe zmiany błony śluzowej pochwy. 

Bardzo ważne jest też działanie przeciwnowotworowe fitoestrogenów. Związki te działają przeciwutleniająco, przeciwzapalnie, hamują angiogenezę. Działają prewencyjnie przede wszystkim w przypadku nowotworów hormonozależnych (blokują bowiem receptory właściwe dla hormonów endogennych, przez co nie są one dostarczane do guzów lub – drugi prawdopodobny mechanizm działania – zmieniają metabolizm hormonów płciowych): dotyczy to raka piersi, raka śluzówki macicy, raka prostaty. 

Fitoestrogeny w kosmetyce 

Estrogeny oraz ich niedobory występujące w okresie okołomenopauzalnym grają ważną rolę w procesach starzenia się skóry kobiet, zarówno tych związanych z wiekiem, jak i powiązanych z działaniem czynników środowiskowych. Estrogeny są bowiem nazywane hormonami młodości: odpowiadają za zdrowy, młody wygląd skóry, jej unaczynienie, prawidłową pigmentację, elastyczność, sprężystość oraz kontrolują transepidermalną utratę wody. Wpływają również na wzrost włosów oraz utrzymanie ich gęstości. 

Pogorszenie się stanu skóry jest istotnym problemem dla kobiet w okresie okołomenopauzalnym, stąd nie dziwi fakt, że fitoestrogeny uznano za kosmetyczne odkrycie XX wieku. Cenione są jako substancje czynne w kosmetykach o działaniu przeciwstarzeniowym. Zalecane stężenie w produktach z linii anti-age wynosi 0.001–10% masowych. Popularność zdobywają kosmetyki np. z resweratrolem lub genisteiną, które mają za zadanie spowolnienie procesów starzenia się skóry: zwiększają elastyczność, grubość, nawilżenie i jędrność skóry, rozjaśniają przebarwienia. Zapobiegają atrofii skóry spowodowanej degradacją włókien kolagenowych i zmniejszeniem koncentracji kwasu hialuronowego. Pobudzają również tworzenie nowych włókien kolagenowych. Działają przeciwzapalnie i przeciwutleniająco. Zapobiegają powstawaniu dermatoz o podłożu łojotokowym, np. trądzikowi pospolitemu lub różowatemu. Na półkach drogeryjnych i aptecznych warto zatem szukać produktów ze składnikami fitoestrogenowymi: ekstraktem z soi, lukrecji, chmielu, koniczyny czerwonej, łubinu, z nasionami granatu, z lnem, korzeniem żeń-szenia, z bluszczem. 

Fitoestrogeny – czy są bezpieczne? 

W okresie okołomenopauzalnym wiele kobiet sięga po hormonalną terapię zastępczą, by zniwelować nasilone niekorzystne objawy klimakterium, zapobiec osteoporozie lub wyhamować inne dolegliwości. Leczenie hormonalne wiąże się oczywiście z ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych. Co więcej, sporo kobiet nie może sięgnąć po HTZ z powodu istniejących przeciwwskazań. Fitoestrogeny są nieocenioną, bezpieczną pomocą dla tych właśnie kobiet. Ich działanie jest bowiem 100, a nawet 1000 razy słabsze od estrogenów jajnikowych, co niweluje działania niepożądane związane ze stosowaniem terapii hormonalnej. 

Czy ze względu na swoje właściwości hormonopodobne fitoestrogeny stwarzają zagrożenie dla funkcjonowania niektórych układów? Istnieją przede wszystkim obawy o wpływ na funkcje komórek i narządów układu rozrodczego, o wpływ na funkcje reprodukcyjne, na libido (obawy dotyczą również mężczyzn i fitoestrogenów dostępnych dla nich chociażby w diecie – np. obawy o możliwość wystąpienia okresowej bezpłodności lub ginekomastii). Taki efekt jest fizycznie możliwy, jednak jak dotąd brak jest jednoznacznych doniesień o takim niekorzystnym wpływie, o obniżeniu płodności lub zakłóceniu rozwoju płciowego. Nie stwierdzono również innych poważnych działań ubocznych, np. ze strony układu neurologicznego, mięśniowo-szkieletowego, sercowo-naczyniowego (zakrzepica, udar mózgu, zawał serca). 

Wydaje się, że silne negatywne efekty przyjmowania fitoestrogenów mogłyby uwidocznić się wyłącznie przy nieodpowiednim i nieodpowiedzialnym ich stosowaniu: zbyt dużej podaży (i w diecie, i w suplementach) w nieodpowiednim wieku. Należy mieć świadomość, że produkty z fitoestrogenami niemal nigdy nie będą zalecone osobie poniżej 35. roku życia, a nawet sięgając po taką suplementację po 40. roku życia lub później, należy skonsultować ją najpierw z lekarzem ginekologiem lub lekarzem dermatologiem. Uwaga zatem np. na fitoestrogenowe preparaty rekomendowane na powiększenie biustu! Nie powinny być one bez konsultacji z lekarzem stosowane przez kobiety młode! 

Niejednoznaczne wydają się też zalecenia, by w pewnych schorzeniach unikać fitoestrogenów (również tych obecnych w diecie). Dotyczy to np. endometriozy lub PCOS (zespołu policystycznych jajników), w których to chorobach przewaga estrogenowa może zaostrzać objawy. Jednak, jak już wiemy, fitoestrogeny przy nadmiarze estrogenów mogą zadziałać odwrotnie, antyestrogenowo, czyli zredukować ich działanie. Zaleca się pacjentkom z takimi schorzeniami konsultację diety i/lub suplementacji z lekarzem prowadzącym. 

Osoby chorujące na niedoczynność tarczycy powinny zwrócić uwagę na fitoestrogeny w diecie – przede wszystkim na podaż soi. Może ona utrudniać wchłanianie leku, lewotyroksyny. Warto zachować czterogodzinny odstęp posiłku sojowego od porannej dawki leku. Ostrożność powinny zachować też osoby z niedoborami jodu (zwłaszcza kobiety w ciąży, które mają podwyższone zapotrzebowanie na ten pierwiastek), ponieważ fitoestrogeny sojowe mogą u nich wywołać problemy z tarczycą. Należy zadbać o prawidłową podaż jodu w diecie.