Żeń-szeń – zastosowanie Panax ginseng na zmęczenie, stres i odporność

Żeń-szeń jest polecany w sytuacjach nadmiernego zmęczenia i stresu, w okresie obniżonej odporności, w profilaktyce przeziębień jako środek wzmacniający organizm i pozwalający szybko wrócić do pełni sił. Może być stosowany uzupełniająco w przewlekłych chorobach (np. nowotworowych, neurodegeneracyjnych) lub po przebytym udarze mózgu. U osób, które zauważyły u siebie obniżony popęd seksualny, żeń-szeń pozwala przywrócić satysfakcję z życia seksualnego. Jest również stosowany w stanach lękowych i depresyjnych, w zaburzeniach pamięci i koncentracji. Surowiec pomaga w normalizacji poziomu cukru we krwi i w ochronie wątroby przed toksynami.

Wykorzystuje się go w kosmetyce, ponieważ wywiera pozytywny wpływ na wygląd skóry i przeciwdziała wypadaniu włosów. Jest stosowany jako przyprawa do dań, dodatek do kawy, cukierków itd. Surowiec uznawano za złoty środek, który wspomaga odporność, dodaje energii życiowej i poprawia wytrzymałość organizmu. Dawniej roślina stanowiła sekret chińskich lekarzy, obecnie jest rozpowszechniona na całym świecie i dostępna dla każdego. Żeń-szeń noszono jako talizman, który poza zdrowiem miał zapewnić powodzenie we wszystkich działaniach, również w handlu. W Europie roślina pojawiła się po raz pierwszy we Francji na dworze króla Ludwika XIV, gdzie stanowiła afrodyzjak. Dzięki kupcom holenderskim szybko zyskała sławę w innych krajach europejskich. Na początku XIX wieku wartość żeń-szenia przewyższała 18-krotnie cenę złota.

Żeń-szeń (Panax ginseng) to roślina z rodziny araliowatych (Araliaceae). Pochodzi z rejonów Nepalu i północno-wschodnich Chin. Z uwagi na wielokierunkowe stosowanie żeń-szenia w lecznictwie surowiec pozyskiwany jest głównie z upraw, natomiast rzadko występuje na stanowiskach naturalnych. Największe ilości żeń-szenia wytwarzane są w Chinach, a następnie w Korei Południowej, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych.

W starożytnych Chinach żeń-szeń był rośliną dostępną wyłącznie dla cesarza i jego świty. Zerwanie rośliny przez nieupoważnione osoby groziło torturami lub nawet śmiercią. Tajemnicza roślina miała zapewniać zdrowie i długowieczność tylko najbogatszym. Ziołu przypisywano niezwykłą wartość, stąd pojawiało się określenie „korzeń życia”. W znaczeniu łacińskim Panax ginseng oznacza „roślinę-człowieka, która leczy wszystko”. Panax zaczerpnięto od słowa „panaceum”, czyli „lek na wszystko”, a gingseng oznacza „korzeń przypominający człowieka”. Przyglądając się korzeniowi, można zauważyć podobieństwo do ludzkiej sylwetki. Wśród nazw potocznych spotyka się również określenia: boskie ziele, cud świata, sól ziemi, korzeń-piorun.

Istnieje kilka odmian żeń-szenia, przy czym za żeń-szeń właściwy uznaje się ten rosnący w Chinach, a oprócz niego wyróżnia się żeń-szeń pochodzący z Ameryki i Kanady. Niektórzy wyodrębniają żeń-szeń biały i czerwony. Za czerwony uznaje się żeń-szeń pochodzący z Korei, a nazwa nawiązuje do czerwonej barwy korzenia, którą uzyskuje się w wyniku podgrzewania go za pomocą pary wodnej o temperaturze 100°C przez 2-3 godziny. Niestety takie ogrzewanie może prowadzić do niszczenia ginsenozydów, dlatego zaleca się wybierać biały żeń-szeń, który jest naturalnie suszony na słońcu lub w temperaturze 100-200°C.

Morfologia żeń-szenia zmienia się wraz z wiekiem rośliny. Jest on zaliczany do roślin długowiecznych. Istnieją okazy, które mają 150-200 lat. Żeń-szeń może osiągnąć do 80 cm wysokości. Posiada słabo rozgałęzione, palowe kłącze o barwie jasnokremowej. W pierwszym roku wytwarza jeden trójpalczasty liść o maksymalnej wysokości 8 cm. W kolejnych latach pojawia się jeden pięciopalczasty liść, a po 10 latach tworzy się rozetka złożona z kilku liści. Z centrum okółka liści wyrasta łodyga, a na jej zakończeniu pojawiają się zielonkawobiałe lub białoróżowe kwiaty zebrane w baldach. Owocami są jaskrawoczerwone pestkowce, które dojrzewają z końcem sierpnia i przypominają kształtem jagody.

Żeń-szeń zawiera ponad 200 substancji czynnych, które gwarantują wszechstronne właściwości lecznicze. Głównymi substancjami aktywnymi są ginsenozydy, które należą do saponin triterpenowych. Ginsenozydy można podzielić na trzy główne grupy: protopanaksadiole (PPD), protopanaksatriole (PPT) i kwasy oleanolowe. Kolejne kluczowe składniki aktywne to polisacharydy i polipeptydy, flawonoidy, olejki lotne (seskwiterpeny, β-elemen, panaxynol, panaxydol, panaxytriol, ginsenyne, panasinsen), kwasy organiczne i ich estry (kwas cytrynowy, izocytrynowy, fumarowy, linolowy, jabłkowy, bursztynowy, winowy). Inne związki aktywne to mikroelementy, witaminy, alkaloidy, lignany.

Efekty działania żeń-szenia wynikają m.in. z oddziaływania na oś podwzgórze-przysadka-nadnercza i na układ odpornościowy. Działanie adaptogenne związane jest z poprawą wytrzymałości organizmu na stres fizyczny, chemiczny i biologiczny oraz z zapewnieniem witalności i zwiększeniem efektywności pracy. Żeń-szeń zmniejsza częstość występowania grypy i przeziębienia poprzez wzrost aktywności komórek NK, produkcję interferonu, zwiększenie całkowitej liczby leukocytów i nasilenie fagocytozy. Surowiec zwiększa sprawność fizyczną i umysłową. Oddziałuje na układ nerwowy poprzez wzrost produkcji acetylocholiny, wpływ na poziom kortykosteronu w osoczu oraz na stężenie noradrenaliny, dopaminy i serotoniny w hipokampie i korze mózgu. Efektem działania jest szybsza reakcja, poprawa uwagi, pamięci, zdrowia psychicznego i wydajności poznawczej. Żeń-szeń zmniejsza poziom glukozy we krwi na czczo i zwiększa indukowane glukozą uwalnianie insuliny. Fitosterole (stigmasterol i β-sterol) wywierają korzystny wpływ na metabolizm lipidów. Ponadto żeń-szeń wykazuje działanie przeciwzakrzepowe, przeciwpłytkowe i zwiększa popęd seksualny. Wyniki badań przedklinicznych wykazały ochronne działanie żeń-szenia na układ sercowo-naczyniowy. Surowiec zwiększa aktywność syntazy NO, zmniejsza ryzyko zawału, poprawia wydolność serca i zmniejsza apoptozę kardiomiocytów. Żeń-szeń zmniejsza również ryzyko zachorowania na nowotwór m.in. poprzez ochronę komórek przed działaniem wolnych rodników, hamowanie angiogenezy, promowanie apoptozy komórek i zmniejszenie ekspresji cząsteczek prozapalnych.

Po 3 miesiącach codziennego stosowania należy zrobić 4-tygodniową przerwę. Żeń-szeń często wchodzi w skład preparatów zawierających również inne zioła, witaminy i minerały. Należy wybierać preparaty standaryzowane na zawartość ginsenozydów (najczęściej rekomendowane 1,5-7%). Dawka dobowa to 200 mg standaryzowanego ekstraktu. Suchy korzeń w formie np. herbaty można stosować w ilości od 0,5 g do 2 g dziennie. Kapsułki należy przyjmować zgodnie z zaleceniem producenta, zwykle od 100 mg do 600 mg na dzień w dawkach podzielonych.

Korzeń żeń-szenia nie powinien być stosowany przez osoby z nadciśnieniem, krwawieniami, przyjmujące leki przeciwzakrzepowe, w okresie ciąży, laktacji i w przypadku osób nadpobudliwych. Żeń-szeń moduluje funkcje układu immunologicznego, dlatego należy zachować ostrożność u osób stosujących terapię immunostymulującą i immunosupresyjną oraz z zaburzeniami autoimmunologicznymi.

Stosowanie żeń-szenia w połączeniu z innymi środkami pobudzającymi i używkami może prowadzić do nasilenia ich działania. Należy zachować szczególną ostrożność w przypadku pacjentów diabetologicznych, ponieważ żeń-szeń działa synergistycznie z insuliną oraz doustnymi lekami przeciwcukrzycowymi i może prowadzić do nadmiernego obniżenia cukru we krwi.

Żeń-szeń nasila działanie leków przeciwzakrzepowych (np. aspiryna, warfaryna). Jednoczesne stosowanie z inhibitorem monoaminooksydazy (fenelzyna) może skutkować objawami maniakalnymi. 

Szczególną ostrożność powinny zachować osoby stosujące leki przeciwdepresyjne. U pacjentów stosujących escitalopram w monoterapii lub w połączeniu z mirtazapiną istnieje ryzyko zespołu serotoninowego oraz zaburzeń ejakulacji i priapizmu. Podobne zagrożenia moga wynikać z połączeń adaptogenu z fluoksetyną, paroksetyną. Osoby stosujące jednocześnie leki z sertraliną i suplementy z żeń szeniem mogą doświadczać bólu w klatce piersiowej, tachykardii i zaburzeń komorowych rytmu serca. połączenie z duloksetyną i wenlafaksyną może skutkować nadpotliwością, bólami głowy i świądem skóry.

W połączeniu z lekami antypsychotycznymi m.in. haloperidolem, kwetiapiną, pernazyną żeń-szeń może powodować zaburzenia rytmu serca, nadpotliwość, sedację. W połączeniu z lekami przeciwlękowymi obserwowano halucynacje, psychozy, ślinotok, nadmierną sedację i zaburzenia pamięci.

Żeń-szeń wykazuje działanie estrogenopodobne, dlatego przyjmowanie go razem z progestagenami może nasilać ich skutki uboczne. Żeń-szeń może zmniejszać skuteczność doustnych leków antykoncepcyjnych w trakcie trwania kuracji z użyciem adaptogenu i do 4 tygodni od zakończenia suplementacji.

Preparaty z korzeniem żeń-szenia na ogół są dobrze tolerowane przez pacjentów i w przypadku stosowania się do zalecanego dawkowania nie obserwuje się poważnych skutków ubocznych. Przyjmowanie surowca w zbyt dużych dawkach i przez zbyt długi czas może prowadzić m.in. do wystąpienia bólu głowy, zaburzeń żołądkowo-jelitowych, nadmiernego pobudzenia, bezsenności, niepokoju i poddenerwowania. Skutkiem stosowania żeń-szenia jest wzrost ciśnienia krwi, dlatego jest on przeciwwskazany w grupie osób z nadciśnieniem. Może również powodować krwawienia z pochwy.