Melisa lekarska – jak wygląda, na co pomaga i jak ją stosować?

Melissa officinalis L., znana powszechnie jako melisa lekarska, to ceniona roślina wieloletnia z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae), wyróżniająca się działaniem uspokajającym i szerokim zastosowaniem w fitoterapii. Tradycyjnie nazywana jest także cytrynowym zielem, pszczołowcem, matecznikiem lub rojownikiem, co nawiązuje zarówno do jej intensywnego, cytrynowego zapachu, jak i znaczenia w pszczelarstwie – kwiaty melisy są bowiem wybitnie miododajne.

Roślina ta pochodzi z rejonów basenu Morza Śródziemnego, skąd rozprzestrzeniła się na inne obszary Europy, a także do zachodniej i środkowej Azji oraz Afryki Północnej. Współcześnie melisa jest uprawiana niemal na całym świecie – zarówno na skalę przemysłową, jak i w przydomowych ogródkach – ze względu na swoje właściwości lecznicze i użytkowe.

Melisa preferuje nasłonecznione, osłonięte od wiatru stanowiska i najlepiej rozwija się na żyznych, lekko wilgotnych glebach wapiennych. Optymalne warunki dla jej wzrostu to gleby zasobne w próchnicę, o pH zbliżonym do obojętnego. Jest rośliną stosunkowo odporną na suszę, jednak przy deficycie wody znacznie obniża zawartość olejków eterycznych w liściach, co wpływa na jakość surowca zielarskiego.

Morfologia i cechy botaniczne

Melisa osiąga wysokość od 30 do 80 cm, a jej łodyga jest czworokanciasta, rozgałęziona, owłosiona i zielonofioletowa. Charakterystyczne liście są sercowate, ząbkowane, pokryte delikatnymi włoskami i osiągają długość do 5 cm. Osadzone są na długich ogonkach i zawierają liczne gruczoły wydzielnicze, odpowiedzialne za aromatyczny zapach rośliny, bogaty w cytral i cytronelal.

Melisa kwitnie zazwyczaj od czerwca do sierpnia, choć pierwsze pąki mogą pojawić się już w maju. Kwiaty są drobne, białawe lub białożółte, zebrane w niewielkie nibyokółki w kątach liści. Są one szczególnie atrakcyjne dla pszczół i innych owadów zapylających.

Zbiory i przygotowanie surowca zielarskiego

Surowcem farmakopealnym jest zarówno liść melisy (Melissae folium), jak i ziele (Melissae herba), czyli ulistnione szczyty pędów. Zbioru dokonuje się dwukrotnie lub trzykrotnie w sezonie – pierwszy raz w fazie pączkowania, a kolejne cięcia przeprowadza się po pełnym rozwoju kwiatów, zwykle w maju, czerwcu i sierpniu.

Ziele należy ścinać 5–10 cm nad powierzchnią gruntu, najlepiej w godzinach przedpołudniowych, po obeschnięciu rosy. Suszenie powinno być przeprowadzone w temperaturze nieprzekraczającej 35–40°C, w miejscach przewiewnych, zacienionych lub w suszarniach z kontrolowaną temperaturą, aby zapobiec utracie cennych olejków eterycznych.

Melisa lekarska (Melissa officinalis L.) to zioło o długiej tradycji stosowania w medycynie ludowej i nowoczesnej fitoterapii. Jej działanie terapeutyczne opiera się przede wszystkim na zawartości olejków eterycznych (m.in. cytral, cytronelal, geraniol, linalol), kwasów fenolowych, garbników, flawonoidów oraz związków triterpenowych, które wykazują właściwości uspokajające, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i spazmolityczne.

Wskazania do stosowania wewnętrznego

Melisa lekarska znajduje szerokie zastosowanie w leczeniu:

• Zaburzeń snu i stanów napięcia nerwowego – liczne badania potwierdzają jej działanie anxiolityczne i sedacyjne poprzez wpływ na receptory GABA-ergiczne w ośrodkowym układzie nerwowym. Polecana jest w przypadku bezsenności, rozdrażnienia, napięcia emocjonalnego oraz stanów lękowych, również u dzieci i młodzieży.

• Dolegliwości żołądkowo-jelitowych – dzięki właściwościom spazmolitycznym i karminatywnym melisa łagodzi bóle brzucha, wzdęcia, niestrawność i nudności. Zwiększa wydzielanie soku żołądkowego i żółci, ułatwiając trawienie.

• Zaburzeń cyklu menstruacyjnego i objawów menopauzy – melisa może zmniejszać bóle menstruacyjne oraz łagodzić objawy towarzyszące przekwitaniu, takie jak uderzenia gorąca, kołatanie serca czy zmienność nastroju.

• Zaburzeń rytmu serca pochodzenia nerwowego – stosowana jako łagodny środek wspomagający w przypadku kołatania serca i arytmii wywołanych stresem.

• Stymulacji laktacji – choć dowody naukowe są ograniczone, tradycyjnie melisa polecana była kobietom karmiącym, u których występowała niedostateczna produkcja mleka. 

Zastosowanie zewnętrzne

W fitoterapii i kosmetologii melisa wykorzystywana jest również zewnętrznie, głównie dzięki działaniu przeciwwirusowemu, przeciwbakteryjnemu i przeciwzapalnemu:

• W leczeniu opryszczki wargowej (HSV-1) – preparaty z wyciągiem z liści melisy, stosowane miejscowo, skracają czas gojenia zmian opryszczkowych i zmniejszają ryzyko nawrotów. Mechanizm ten związany jest z hamowaniem replikacji wirusa HSV.

• W łagodzeniu ukąszeń owadów oraz gojeniu ran i oparzeń – tradycyjnie stosowane okłady z naparu melisy działają ściągająco, przeciwbakteryjnie i przyspieszają regenerację naskórka.

• W pielęgnacji skóry i włosów – kosmetyki zawierające ekstrakt z melisy są polecane osobom z cerą tłustą, trądzikową, dojrzałą oraz z problemem nadmiernej potliwości i łupieżu. Dzięki działaniu regulującemu wydzielanie sebum i łagodzącemu stany zapalne, melisa znalazła szerokie zastosowanie w dermokosmetyce.

Zastosowanie w kuchni i przemyśle

Poza walorami leczniczymi, melisa ma również zastosowanie w przemyśle spożywczym i alkoholowym – stanowi składnik likierów ziołowych (np. słynna Carmelite water – Aqua Melissa), a także dodatków smakowych do napojów. W perfumerii – dzięki świeżemu, cytrynowemu zapachowi olejek melisowy bywa składnikiem wód toaletowych i kosmetyków naturalnych. W kuchni – świeże liście melisy używane są jako dodatek do sałatek, dań rybnych, deserów i marynat, nadając potrawom delikatny cytrusowy aromat.

Zastosowanie historyczne

Znane już w starożytności właściwości melisy zostały opisane przez Dioskorydesa i Galena, a także w średniowiecznych dziełach Hildegardy z Bingen. Roślina była wykorzystywana w leczeniu chorób kobiecych, bólów głowy, problemów trawiennych i nerwowych. Zewnętrznie – na ukąszenia owadów, trudno gojące się rany, oparzenia i owrzodzenia. W formie naparów i destylatów – m.in. słynna woda karmelitańska była stosowana na poprawę pamięci, koncentrację i w leczeniu bezsenności.

Melisa lekarska (Melissa officinalis L.) zawiera bogaty kompleks substancji czynnych, które determinują jej szerokie spektrum działania terapeutycznego. Surowcem zielarskim są głównie liście oraz ulistnione szczyty pędów, które według Farmakopei Polskiej stanowią źródło licznych biologicznie aktywnych związków.

Główne składniki aktywne melisy lekarskiej

W składzie fitochemicznym melisy znajdują się: Olejek eteryczny (0,05–0,3%) – głównie geraniol, cytral, cytronelal, linalol i inne monoterpeny o działaniu uspokajającym, przeciwdrobnoustrojowym i przeciwwirusowym. Flawonoidy (m.in. apigenina, luteolina, kwercetyna) – naturalne antyoksydanty wspierające walkę z wolnymi rodnikami. Garbniki – o działaniu ściągającym i przeciwzapalnym, przydatne w stanach zapalnych skóry i błon śluzowych. Kwas rozmarynowy – silny przeciwutleniacz o właściwościach przeciwzapalnych, przeciwwirusowych i neuroprotekcyjnych. Triterpeny i związki żywicze – wspomagające regenerację skóry oraz wykazujące działanie przeciwzapalne. Kwas askorbowy (witamina C) i karotenoidy – wzmacniające odporność i działające ochronnie na komórki. Związki śluzowe – wykazujące właściwości osłaniające i łagodzące. Sole mineralne, w tym potas, wapń, magnez – ważne dla utrzymania równowagi elektrolitowej organizmu.

Działanie farmakologiczne – co potwierdzają badania?

Zawarte w melisie substancje czynne odpowiadają za uspokajające, relaksujące i przeciwdepresyjne działanie, wykorzystywane przede wszystkim w terapii:

• Bezsenności i zaburzeń lękowych

• Stresu i napięcia nerwowego

• Zaburzeń nastroju, w tym depresji łagodnego stopnia

Przypuszcza się, że mechanizm działania melisy związany jest z hamowaniem aktywności enzymu monoaminooksydazy typu A (MAO-A) – co przekłada się na zwiększenie poziomu neuroprzekaźników: serotoniny, dopaminy, noradrenaliny i adrenaliny w ośrodkowym układzie nerwowym. Dodatkowo kwas rozmarynowy, ursolowy, oleanolowy modulują receptory GABA A oraz działają antyoksydacyjnie, chroniąc komórki nerwowe przed uszkodzeniami.

Dodatkowo melisa wykazuje właściwości:

• Rozkurczowe – łagodzące bóle brzucha, kolki, skurcze menstruacyjne i napięcie mięśni gładkich.

• Żółciopędne i trawienne – poprawia apetyt i wspomaga procesy trawienia, co czyni ją skuteczną w leczeniu niestrawności i wzdęć.

• Przeciwbólowe – działa łagodnie przeciwbólowo, zwłaszcza w kontekście bólów głowy o podłożu napięciowym.

Dodatkowe właściwości zdrowotne melisy

• Geraniol, jeden z głównych składników olejku eterycznego melisy, ma udokumentowane działanie hipolipemizujące – obniża poziom trójglicerydów i frakcji VLDL cholesterolu, wspierając profil lipidowy .

• Melisa może być pomocna w regulacji cyklu miesiączkowego i łagodzeniu objawów menopauzy, takich jak uderzenia gorąca czy drażliwość.

Przeciwwirusowe i przeciwdrobnoustrojowe działanie

Ekstrakty z melisy wykazują aktywność wobec wielu drobnoustrojów:

• Wirusy – szczególnie wirus opryszczki HSV-1; zastosowanie żeli i kremów z melisą znacznie skraca czas gojenia zmian.

• Bakterie i grzyby – działanie hamujące wzrost m.in. Candida albicans oraz niektórych szczepów Staphylococcus aureus.

• Działanie przeciwłupieżowe i regulujące łojotok – dzięki właściwościom przeciwzapalnym i przeciwgrzybiczym stosuje się ją w preparatach dermatologicznych i trychologicznych.

Melisa a nowotwory – działanie przeciwnowotworowe

Z badań przedklinicznych wynika, że etanolowy ekstrakt z liści melisy wykazuje działanie:

• Antyproliferacyjne – hamujące rozwój komórek nowotworowych,

• Antymutagenne i genoprotekcyjne – chroniące DNA przed uszkodzeniami.

Choć są to obiecujące dane, wymagają dalszej weryfikacji w badaniach klinicznych.

Melisa w aromaterapii

Olejek melisowy jest stosowany w aromaterapii jako naturalny środek: łagodzący napięcia nerwowe, wspierający wyciszenie organizmu przed snem, poprawiający nastrój i redukujący stany lękowe.

Wdychanie olejku lub stosowanie w masażu aromaterapeutycznym wykazuje efekt psychorelaksacyjny porównywalny z łagodnymi lekami uspokajającymi.

Najczęściej stosowaną formą melisy w zaburzeniach snu oraz nastroju jest napar. 1-2 saszetki (1,5-3 g) suszu z rośliny należy zalać szklanką (200 ml) wrzącej wody, a następnie naparzać pod przykryciem przez 10-15 minut. Tak przygotowany napar należy spożywać 2-3 razy dziennie (po jednej filiżance). Może być on również stosowany w przypadku dolegliwości trawiennych, zaburzeń wydzielania żółci oraz dolegliwości bólowych. Popularne są również gotowe mieszanki ziół z melisą służące do przygotowania herbatki o podobnym działaniu. W celu łagodzenia niepokoju, nadmiernego napięcia nerwowego oraz stresu melisa może być przyjmowana w postaci tabletek, cukierków ziołowych, aerozoli, syropów oraz płynów doustnych. Może być stosowana również przez dzieci (zgodnie z zaleceniami zawartymi na opakowaniu). Nalewka oraz tonik z melisy zalecane są w przypadku zaburzeń pracy serca oraz problemów z bezsennością. Należy przyjmować 10 ml nalewki raz dziennie przed snem. Nalewkę można również dodawać do wody lub herbaty. Ekstrakt z melisy może być także dodawany do aromaterapii oraz kąpieli (w postaci soli do kąpieli) – ma on działanie relaksujące oraz łagodzące napięcia. W przemyśle kosmetycznym melisa wykorzystywana jest do produkcji szamponów przeciwłupieżowych oraz łagodzących przetłuszczanie włosów, odżywek pielęgnujących, kremów przeciwtrądzikowych oraz przeciwzmarszczkowych.

Melisa może nasilać działanie leków działających sedatywnie, takich jak benzodiazepiny (np. diazepam, lorazepam), barbiturany oraz zolpidem. Podobny efekt może wywierać z innymi ziołami o profilu uspokajającym i nasennym, jak np. waleriana, chmiel czy męczennica. Przy łączeniu z lekami sedatywnymi możliwe jest nadmierne uspokojenie, senność, spowolnienie psychoruchowe. Zalecane jest monitorowanie i dostosowanie dawki.

Istnieje potencjalne ryzyko interakcji z lekami przeciwdepresyjnymi. Melisa poprzez wpływ na MAO-A i modulowanie receptorów GABA może wpływać na poziom serotoniny.

Ze względu na potas zawarty w liściach melisy ostrożność powinny zachować osoby stosujące inhibitory konwertazy angiotensyny (enalapril, kaptopril) oraz spironolakton. Ten sam powód powinien skłonić do uważnego stosowania melisy osoby leczone glikozydami nasercowymi.

W okresie ciąży i laktacji dopuszczalne jest umiarkowane stosowanie, unikanie wysokich dawek lub ekstraktów. Brak jest dowodów na przeciwwskazania, lecz brak również badań potwierdzających jednoznacznie bezpieczeństwo.

Melisa znana jest przede wszystkim ze swojego działania uspokajającego, co w większości przypadków stanowi jej korzystną właściwość. Jednak u niektórych osób, szczególnie w przypadku jednoczesnego stosowania leków nasennych, uspokajających lub spożywania alkoholu, może dojść do nadmiernej senności. Objawia się to trudnością w utrzymaniu czujności i zwiększoną potrzebą snu w ciągu dnia. Dodatkowo, melisa może wpływać na zdolność koncentracji oraz szybkość reakcji psychoruchowej, co jest szczególnie istotne dla osób prowadzących pojazdy mechaniczne lub obsługujących maszyny – w takich sytuacjach zaleca się ostrożność i obserwację reakcji organizmu po jej zastosowaniu.

W rzadkich przypadkach osoby stosujące melisę mogą odczuwać zawroty głowy, które mogą mieć charakter przejściowy i niezbyt nasilony. Czasami pojawia się również uczucie ogólnego osłabienia, zwłaszcza po spożyciu większej dawki naparu lub skoncentrowanego ekstraktu. Objawy te mogą wynikać ze zbyt silnego działania uspokajającego lub z obniżenia ciśnienia krwi.

Melisa należy do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae), dlatego u osób uczulonych na rośliny z tej grupy może wywołać reakcje alergiczne. Najczęściej mają one postać łagodnych zmian skórnych, takich jak wysypka, świąd czy zaczerwienienie skóry. W przypadku preparatów stosowanych miejscowo (kremów, maści), może dojść do podrażnienia skóry lub reakcji kontaktowych.

U niektórych osób, zwłaszcza przy spożyciu dużych ilości surowca lub skoncentrowanych ekstraktów, mogą wystąpić objawy ze strony układu pokarmowego. Należą do nich: nudności, skurcze żołądka lub jelit, a także zgaga, szczególnie u osób z tendencją do refluksu żołądkowo-przełykowego. Reakcje te mają zazwyczaj łagodny przebieg i ustępują po zmniejszeniu dawki lub odstawieniu preparatu.