Męczennica – właściwości lecznicze i przeciwwskazania do stosowania passiflory

Męczennica cielista – Passiflora incarnata to gatunek wykorzystywany od setek lat w tradycyjnym ziołolecznictwie indiańskim. Roślina została sprowadzona na tereny Europy w XVIII wieku przez misjonarzy i z czasem stała się w niej coraz bardziej popularna. W ziołolecznictwie stosowano ją przede wszystkim do łagodzenia objawów lęku, niepokoju oraz w razie przedłużającego się złego samopoczucia psychicznego. Ziele męczennicy okazało się być skuteczne również w razie problemów ze snem wynikających z nadpobudliwości nerwowej. Wartość męczennicy doceniały kobiety- passiflora służyła do łagodzenia dokuczliwych objawów menopauzy (poty, rozdrażnienie, lęki) oraz w razie bólu brzucha towarzyszącego menstruacji. Naparami z ziela męczennicy przemywano trudno gojące się zmiany na skórze, wrzody skórne, oparzenia, a także hemoroidy i obszary objęte stanem zapalnym.

Obecnie wg Europejskiej Agencji Leków EMA surowcem farmaceutycznym jest wysuszona nadziemna część rośliny Passiflora incarnata - ziele wraz z kwiatami i/lub owocami standaryzowane na zawartość flawonoidów (witeksyny) tj. Passiflora incarnata herba. Ziele może być używane w postaci sproszkowanej, bądź sporządza się z niego wyciągi przy użyciu różnych rozpuszczalników (etanolu, metanolu, acetonu). Surowiec posiada właściwości anksjolityczne (zmniejszające poziom lęku), uspokajające i przeciwdrgawkowe. Zastosowanie passiflory obejmuje coraz szersze spektrum dolegliwości m.in. łagodzenie suchego kaszlu towarzyszącego astmie, hamowanie drgawek mięśniowych w chorobie Parkinsona, zwiększanie osłabionego popędu seksualnego, wspomaganie leczenia zespołu nadpobudliwości psychoruchowej ADHD oraz leczenie uzależnienia od nikotyny, alkoholu, benzodiazepin i kannabinoidów.

W aptece dostępne są preparaty z męczennicą cielistą zarówno o statusie leków, jak i suplementów diety oraz kosmetyków. Mają postać tabletek, kapsułek, żelek lub syropów i płynów doustnych, herbatek ziołowych oraz spray'ów doustnych. Preparaty te są przeznaczone do łagodzenia objawów nerwicowych, w celu wspomagania zdrowego snu, do łagodzenia objawów menopauzy oraz PMS (zespołu napięcia przedmiesiączkowego). Ich stosowanie powinny rozważyć osoby narażone okresowo lub przewlekle na stres oraz pacjenci cierpiący na choroby natury psychicznej (najlepiej po konsultacji z lekarzem). Udowodniono, że związki czynne męczennicy cielistej wpływają korzystnie na poziom libido (osłabionego m.in. przez stosowanie używek bądź leków). Passiflora może pomóc w zwalczaniu przewlekłych bólów neuralgicznych jako roślina o właściwościach przeciwzapalnych i antyoksydacyjnych.

Ekstrakt z owoców męczennicy cielistej Passiflora Incarnata Fruit Extract jest składnikiem wielu kosmetyków, głównie ze względu na zawartość związków z grupy flawonoidów. Wykazuje on właściwości antyutleniające, regenerujące i przeciwzapalne. Chroni komórki przed uszkadzającym działaniem wolnych rodników, przez co jest częstym dodatkiem w preparatach anti- aging.

Męczennica cielista Passiflora incarnata to wieloletnie, zimozielone pnącze należące do rodziny męczennicowatych Passifloraceae. Męczennica cielista nazywana jest również męczennicą lekarską, passiflorą, kwiatem Męki Pańskiej lub kwiatem pasyjnym. Roślina pochodzi z tropikalnych i subtropikalnych obszarów południowo - wschodnich Stanów Zjednoczonych oraz terenów Ameryki Środkowej i Południowej, gdzie była wykorzystywana przez Indian w celach spożywczych (owoce) i leczniczych (ziele). Do Europy została sprowadzona w XVIII wieku.

Roślina najlepiej wzrasta na ziemiach przepuszczalnych i wilgotnych, choć dobrze znosi suszę. Rośnie zarówno na glebach piaszczystych jak i gliniastych, często ubogich w składniki odżywcze. Preferuje słoneczne lub półcieniste stanowiska wzrostu. Naturalnymi obszarami występowania męczennicy cielistej są prerie, wydmy, sawanny, widne lasy i zarośla. W USA gatunek jest uważany za chwast pól uprawnych, ze względu na łatwość rozprzestrzeniania się i porastania gruntów rolnych. W Polsce jest hodowana jako ozdobna roślina doniczkowa.

Jednoroczne nadziemne pędy passiflory mają charakter wzniesiony. Ich powierzchnia jest pokryta krótkimi włoskami, a z kątów liściowych wyrastają długie wąsy czepne. Pędy męczennicy dorastają nawet do 10 metrów długości, płożąc się po ziemi lub pokrywając obecne wokół rośliny/podpory. Liście Passiflora incarnata ułożone są naprzemianlegle. Blaszka liściowa ma kształt symetryczny i wymiary: 4- 12 cm (maks. 22 cm) szerokości oraz 4- 12 cm (maks. 30 cm) długości. Jest głęboko klapowa (3- klapowa lub 5- klapowa), przy czym klapa środkowa jest wyraźnie dłuższa od płatów bocznych. Liście posiadają słabo- lub  średnio- ostre zakończenie i wyraźnie ząbkowane brzegi. Ich powierzchnia jest delikatnie owłosiona. Przylistki są wytworami liniowo - sezonowymi, o wymiarach: 3 - 5 mm x 0,5 mm.

Passiflora incarnata wytwarza ozdobne, dosyć duże (6 do 8 cm średnicy) kwiaty o charakterystycznej budowie i przyjemnym zapachu. Są one obupłciowe i kwitną jedynie przez jeden dzień (każdy pojedynczy kwiat). Zapylają je owady, w tym motyle z rodzaju Heliconius. Okwiat opisywanego gatunku jest złożony z 5 działek kielicha i 5 białych płatków korony. Zrośnięte ze sobą pręciki i słupek tworzą strukturę zwaną androgynoforem. Dno kwiatowe jest silnie wydrążone (tworzy coś na kształt misy). Wyrastają z niego nitkowate wyrostki tworzące tzw. przykoronek składający się z trzech okółków. Wyrostki mają jaskrawe ubarwienie. Liczba pręcików passiflory to 3 - 5 szt (maks. 10). Nitkowate pręciki są ułożone u dołu okwiatu lub u podstawy i zakończone dwukomórkowymi pylnikami. Męczennica cielista posiada jednokomorowy słupek górny zaopatrzony w 3 maczugowate znamiona.

Owocem jest jednokomórkowa, niepękająca jagoda o kulisto - jajowatym kształcie i żółtawo - purpurowym zabarwieniu. Jej wymiary to średnio 4 do 9 cm długości oraz 3,5 do 7 cm szerokości. Jadalny owoc jest wypełniony licznymi nasionami pokrytymi galaretowatą osnówką. Ich smak określany jest jako kwaśno - słodki i mocno orzeźwiający.

Nazwa łacińska rośliny Passiflora incarnata pochodzi od słów passion tj. męka oraz flos czyli kwiat. Nazwa ta odnosi się do charakterystycznego wyglądu kwiatów rośliny, w których dopatrywano się podobieństwa męczennicy do korony cierniowej nałożonej na głowę Jezusa.

Głównymi substancjami czynnymi biologicznie zawartymi w zielu męczennicy cielistej są alkaloidy, fenole, flawonoidy glikozylowe i substancje cyjanogenne. Flawonoidy uważane są za najważniejszą grupę fito - składników rośliny. Passiflora zawiera przede wszystkim C- glikozyloflawony utworzone na bazie apigeniny oraz luteoliny tj. witeksynę, izowiteksynę, orientynę, izoorientynę, saponarynę, homoorientynę, schaftozyd i izoschaftozyd. Zidentyfikowane wolne flawonoidy Passiflora incarnata to chryzyna, luteolina, apigenina, kwercetyna i kemferol.

Obecne w męczennicy alkaloidy indolowe oparte są na układzie pierścieni karbolinowych. Przykładami alkaloidów rośliny są harman, harmina, harmonol czy harmonina. Do pozostałych substancji czynnych męczennicy zalicza się m.in. węglowodany (rafinoza, sacharoza, D-glukoza i D-fruktoza) i γ-benzopiron maltolu. Roślina wytwarza olejek eteryczny zawierający m.in. heksanol, alkohol benzylowy, linalool, alkohol 2-fenyloetylowy, ester metylowy kwasu 2-hydroksybenzoesowego, karwon, trans-anetol, eugenol, izoeugenol, β-jonon, α-bergamotol, limonen, kumen, α-pinen, prezizaen, zizaen izizanen. Substancja cyjanogenna passiflory to gynokardyna.

Owoce rośliny mają wysoką wartość odżywczą, dostarczając do organizmu witaminę A, C, B1 i B2, a także związki mineralne wapnia, fosforu i żelaza.

Ziele passiflory to surowiec o właściwościach uspokajających, przeciwlękowych i przeciwdrgawkowych, co potwierdzono w licznych badaniach. Stwierdzono, że w działaniu przeciwlękowym męczennicy cielistej pośredniczy układ GABA-ergiczny. Leczenie ekstraktem pozwala zachować odpowiedni poziom  neuroprzekaźników: serotoniny i noradrenaliny. 

Związki czynne zawarte w męczennicy cielistej warunkują jej działanie przeciwkaszlowe. 

Związki czynne męczennicy cielistej posiadają pewien potencjał w łagodzeniu objawów choroby Parkinsona. Takie właściwości przypisuje się m.in. harminie oraz alkaloidom harmaliny. Ma to duże znaczenie w kontekście spowolnienia dalszych zmian neurodegradacyjnych w mózgu pacjentów chorujących na chorobę Parkinsona.

Męczennica cielista w tradycyjnej medycynie ludowej bywa wykorzystywana jako surowiec o działaniu przeciwcukrzycowym. 

W jednym z doświadczeń frakcje benzoflawonów męczennicy cielistej zwiększały libido zwierząt. 

Męczennica cielista jest badana pod kątem ograniczenia objawów odstawiennych w leczeniu uzależnienia od nikotyny u ludzi. Dawki 10 i 20 mg/kg mc zmniejszyły w sposób znamienny liczbę skoków odstawiennych (mniejsza intensywność i nasilenie). Badania potwierdzają również przeciwdepresyjne właściwości passiflory.

Zwykle stosowane dawki dzienne męczennicy cielistej w przypadku objawów nadmiernego napięcia nerwowego i problemów ze snem:

• w postaci naparów ziołowych: 1,0 - 8,0 gramów surowca roślinnego; w celu przygotowania naparu należy zalać odpowiednią ilość (1,0 - 2,0 gramów) rozdrobnionego i wysuszonego ziela passiflory ok. 150 ml wrzącej wody i zaparzać pod przykryciem przez czas 10 - 15 minut; ostatnią dawkę naparu można wypijać około pół godziny przed snem;
• w postaci sproszkowanej substancji leczniczej: 0,5 - 2 g, 1 do 4 razy w ciągu dnia;
• w postaci ekstraktów płynnych (w zależności od użytego rozpuszczalnika i ilości wyciągu ziołowego): DER 1:8, rozpuszczalnik ekstrakcyjny 25% etanol- zakres dawek od 8 do 16 ml; DER 1:8, rozpuszczalnik ekstrakcyjny 45% etanol- zakres dawek od 2 do 6 ml; DER 1:3,6, rozpuszczalnik ekstrakcyjny etanol 60% zakres dawek od 3 do 5 ml; DER 1:1, rozpuszczalnik ekstrakcyjny 25% etanolu dawka od 0,5 do 8 ml; DER 1:1, rozpuszczalnik ekstrakcyjny 70% etanol dawka maksymalna 6 ml; 

Męczennica cielista nie powinna być stosowana u dzieci poniżej 12 roku życia, kobiet w ciąży i matek karmiących piersią ze względów bezpieczeństwa (brak odpowiednich badań w tych grupach).

W przypadku utrzymywania się dolegliwości powyżej 2 tygodni zaleca się skonsultowanie z lekarzem.

Podczas stosowania męczennicy cielistej może pojawić się senność. Należy zachować ostrożność podczas prowadzenia pojazdów mechanicznych.

Ze względu na właściwości uspokajające/ przeciwlękowe oraz przeciwdrgawkowe rośliny należy zachować ostrożność podczas jednoczesnego stosowania leków wpływających na ośrodkowy układ nerwowy. Nie zaleca się używania męczennicy cielistej oraz leków o działaniu uspokajającym/ nasennym ze względu na możliwe wystąpienie efektu synergistycznego, a co za tym idzie zwiększonym ryzyku działań niepożądanych. W literaturze opisano przypadek pacjenta przyjmującego lorazepam (lek psychotropowy z grupy benzodiazepin) oraz męczennicy, u którego wystąpiły takie działania niepożądane jak drżenie rąk, zawroty głowy, bóle mięśni oraz uczucie zmęczenia w ciągu dnia. Wymienione skutki uboczne ustąpiły po odstawieniu preparatu passiflory.

Męczennica cielista jest uznana za roślinę bezpieczną, z niskim potencjałem wywoływania działań niepożądanych. Jak każdy surowiec roślinny Passiflora incarnata może stać się przyczyną wystąpienia reakcji alergicznych oraz zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego. Jednym z poważniejszych skutków ubocznych stosowania męczennicy cielistej jest alergiczne zapalenie naczyń.

W literaturze odnotowano przypadek hospitalizacji pacjenta, u którego stwierdzono częstoskurcz komorowy z towarzyszącymi ciężkimi nudnościami, wymiotami, sennością i wydłużonym odstępem QT spowodowany najprawdopodobniej przyjmowaniem męczennicy cielistej w dawce 1,5- 2,0 g dziennie.

Inne możliwe działania niepożądane passiflory to zaburzenia świadomości, nadmierna senność oraz trombocytopenia (małopłytkowość, obniżenie ilości płytek krwi).