Tymianek — przyprawa o właściwościach leczniczych

Tymianek pospolity (Thymus vulgaris L.) jest wiecznie zielonym półkrzewem z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae) o płożących się, rozgałęzionych, czerwonobrunatnych łodygach, które mają wysokość od 20 do 50 centymetrów. Roślina rośnie w krajach śródziemnomorskich, a uprawiana jest w Europie Zachodniej i Środkowej, w Azji Mniejszej, Syrii, Maroku, Kanadzie czy też w Stanach Zjednoczonych. Korzeń rośliny jest palowy, cienki, silnie rozgałęziony, drewniejący. Łodyga u podstawy jest natomiast zdrewniała, szarawo owłosiona, a do tego czterokanciasta i rozgałęziona. Liście ułożone naprzeciwlegle są małe, o krótkich, lecz wyraźnych ogonkach, odwrotnie jajowate, wydłużone, usiane gruczołkami olejkowymi. Brzeg liści jest silnie podwinięty ku dołowi. Kwiaty są drobne, różowe, rzadziej białe, zebrane w groniasty kwiatostan. Kielich jest zaś dzwonkowaty, a korona dwuwargowa. Tymianek ma cztery pręciki, z czego dwa są krótsze, oraz jeden słupek z długą szyjką i dwudzielnym znamieniem. Roślina kwitnie od czerwca do lipca. Owocuje natomiast od sierpnia do września. Owoc składa się z 4 rozłupek okrytych nieopadającym kielichem. Rozłupki są prawie kuliste i ciemne. Surowcem leczniczym jest ziele tymianku. Ścina się je na początku kwitnienia, a potem jeszcze raz lub dwa razy – w miarę jak roślina odrasta. Wysycha łatwo w temperaturze pokojowej. Jeśli suszy się je w temperaturze podwyższonej, to nie powinna ona przekraczać 35℃. Surowiec poddaje się czasami ocieraniu liści i kwiatów, dlatego ziele nazywa się tak zwanym otartym. Zapach ziela jest aromatyczny, a smak korzenny i gorzkawy.

Olejek tymiankowy i wyciąg z tymianku od dawna służą do zapobiegania i leczenia wielu dolegliwości. Stosowane są w krztuścu oraz w ostrych i przewlekłych stanach zapalnych górnych dróg oddechowych i oskrzeli, które przebiegają z utrudnionym odkrztuszaniem. Używane są również w stanach zapalnych błony śluzowej jamy ustnej, gardła i skóry. Ponadto ziele tymianku usprawnia proces trawienia. Popularnym sposobem wykorzystania surowca jest przygotowanie z niego naparu. Napój sprawdza się w przeziębieniu i grypie. Pomaga w odkrztuszaniu, łagodzi ból gardła i katar. Naparem można również płukać jamę ustną, włosy, a także przecierać skórę w celu łagodzenia objawów trądziku. Z naparu można przygotowywać też kompresy i okłady w schorzeniach skórnych. Stanowi także dobry dodatek do odkażających kąpieli ziołowych.

W diecie tymianek stosuje się, aby pobudzić wydzielanie soków żołądkowych i usprawnić trawienie. W związku z tym jest niezastąpionym ziołem do potraw ciężkostrawnych. W kuchni zarówno świeży, jak i suszony tymianek ma zastosowanie jako przyprawa. Dodaje się go do mięs, takich jak pieczeń czy gulasz, oraz do farszów mięsnych, kotletów, sosów i niektórych marynat. W krajach południowych i zachodnich świeży tymianek jest dodawany do sałatek. Gotowany z rybami morskimi, podobnie jak szałwia, usuwa ich woń. Jako środek antyseptyczny i konserwujący znajduje powszechne zastosowanie w produkcji wyrobów perfumeryjnych i wielu preparatów farmaceutycznych.

W medycynie ludowej stosowano tymianek przy biegunkach, jako środek dezynfekujący przewód pokarmowy oraz jako lek wykrztuśny przy kaszlu mokrym, a także przeciwko astmie. Wiele z opisywanych w dawnej medycynie zastosowań ziela tymianku wykorzystuje się współcześnie. Olejek eteryczny otrzymywany z ziela ze względu na zawartość tymolu stosowano jako środek przeciwrobaczy do leczenia zakażenia tęgoryjcem dwunastniczym i włosogłówką. Tymol wskazany był również w dezynfekcji jamy ustnej, gardła i jamy nosowo-gardłowej. Z flawonoidów tymianku sporządzano preparaty używane do leczenia stanów zapalnych w gośćcu i do terapii przeciwzakrzepowej. Świeżych i suchych liści tymianku używano w schorzeniach dróg oddechowych, przewodu pokarmowego i układu nerwowego, przy gośćcu i zapaleniu korzonków nerwowych, a także jako środek moczopędny i pobudzający apetyt. W postaci aromatycznych kąpieli, okładów i maści tymianek pospolity zalecany był przy ostrym gośćcu mięśniowym i stawowym, do leczenia ran, wrzodów i różnych chorób skórnych.

Tymianek był znany i uprawiany już w starożytnym Egipcie, w Grecji i Rzymie. Ceniono go jako roślinę leczniczą. Był symbolem siły. Wchodził w skład napojów miłosnych, balsamów i kadzideł. Stosowano go do walki z pasożytami. Zresztą do dziś składnik olejku z ziela tymianku − a mianowicie tymol − przeznaczony jest do tego celu w dawkach terapeutycznych. Tymianek pospolity również w średniowieczu był znanym lekiem i przyprawą. Początkowo uprawiano go w ogrodach przyklasztornych, a potem coraz częściej także w ogrodach możnych świeckich.

W skład ziela tymianku wchodzą olejki eteryczne, głównie monoterpeny o charakterze fenoli, takie jak tymol i jego izomer karwakrol, oraz między innymi linalol, p-cymen, limonen, γ-terpinen. Skład olejku jest zmienny w zależności od pochodzenia surowca. Ponadto w roślinie występują kwasy fenolowe (np. kwas rozmarynowy), flawonoidy (glikozydy apigeniny, luteoliny, 6-hydroksyluteoliny), a także triterpeny (kwas ursolowy i oleanolowy).

Składniki czynne surowca zwiększają czynność wydzielniczą oskrzeli. Mechanizm działania polega na tym, że związki te upłynniają zalegającą w drogach oddechowych wydzielinę. Ułatwia to ruch nabłonka rzęskowego i wyjaśnia wykrztuśne działanie rośliny. Ponadto związki obecne w surowcu obniżają napięcie mięśni gładkich oskrzeli. Ziele tymianku ze względu na zawartość głównie tymolu ma także działanie antyseptyczne na błony śluzowe górnych dróg oddechowych. Wzmaga również wydzielanie soku żołądkowego i działa rozkurczająco na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego. Wyciągi z surowca stosowane zewnętrznie działają przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo i przeciwbólowo – wywołują rozgrzanie skóry oraz jej przekrwienie. W medycynie tymianek jest uznawany za roślinę „dobrą dla ducha”, ponieważ działa uspokajająco i przynosi ulgę w bezsenności. Surowiec służy do otrzymania olejku (Oleum Thymi) lub tymolu (Thymolum).

Według Farmakopei Polskiej VI ziele tymianku użyte do sporządzenia doustnego naparu o właściwościach wykrztuśnych nie powinno przekroczyć od 1 g do 2 g surowca w dawce jednorazowej, a dobowo od 4 g do 8 g surowca. Z kolei Komisja Europejska zaleca, aby wewnętrznie wypijać napar z 1-2 g surowca kilka razy dziennie lub do 2 g wyciągu płynnego. Zewnętrznie natomiast można stosować okłady z 5% wyciągu płynnego. Z ziela tymianku można pozyskać również olejek tymiankowy, który zgodnie z Farmakopeą Polską VI nie powinien przekraczać w doustnym roztworze w dawce jednorazowej 0,05-0,1 g, a w dawce dobowej 0,15-0,3 g. Olejek tymiankowy może być użyty również w formie inhalacji. Jednorazowo zaleca się około 2-5 kropel. Olejku nie zaleca się stosować u dzieci poniżej 2 roku życia, przede wszystkim w okolicy nosa. Przeciwwskazaniem do stosowania jest również ciąża ze względu na to, że ziele tymianku może stymulować macicę do skurczów i wywołać przedwczesny poród.

Brak danych klinicznych dotyczących interakcji ziela tymianku z innymi ziołami lub lekami.

Do działań niepożądanych związanych z przyjmowaniem tymianku można zaliczyć reakcje alergiczne, takie jak duszność, wysypka, obrzęki przełyku, twarzy i jamy ustnej, oraz objawy żołądkowo-jelitowe, np. nudności, wymioty i bóle brzucha. Przedawkowanie surowca ma działanie toksyczne dla organizmu i również powoduje u pacjenta nudności i wymioty.