Karczoch — lecznicze warzywo

Karczoch zwyczajny (Cynara scolymus), inaczej nazywany atryszokiem, to wieloletnia roślina, która należy do rodziny astrowatych. Uznawany jest za jedno z najstarszych warzyw uprawianych przez człowieka. Pierwsze zapiski dotyczące stosowania karczocha jako substancji leczniczej oraz produktu jadalnego, które zostały spisane przez Teofrasta, datuje się na IV wiek p.n.e. Karczoch znany był w starożytnym Rzymie jako przysmak luksusowy. Galen cenił tę roślinę za znakomity smak. W średniowieczu był dobrze znany Arabom. W Europie rozpowszechnił się w XV wieku, natomiast do USA trafił dopiero w XVIII wieku. Działanie lecznicze karczocha poznano dopiero w XVI wieku w Europie, gdzie stosowano go w przypadku schorzeń wątroby oraz podczas żółtaczki. Istny przełom wykorzystania tej rośliny nastąpił w 1850 roku, kiedy to francuski lekarz zastosował niekonwencjonalną metodę leczenia, uzdrawiając chłopca, który chorował na żółtaczkę, poprzez podanie mu ekstraktu z karczocha zwyczajnego.

Karczoch zwyczajny uprawiany jest przede wszystkim w krajach rejonu śródziemnomorskiego. Największa produkcja tej rośliny odbywa się we Włoszech. Szacuje się, że może być to nawet 40% całej światowej produkcji.

Karczoch kwitnie w okresie sierpień-wrzesień. Nie jest odporny na przymrozki oraz temperatury poniżej zera. Najlepszy wzrost osiąga w temperaturach, które nie przekraczają 25 stopni. Rośnie głównie na glebach żyznych lub mocno nawożonych. Wysokość, jaką osiąga karczoch, to nawet 2,5 metra. Składa się ze słabo rozgałęzionej łodygi oraz długiego korzenia. Jest uprawiany w dwuletnim cyklu. Podczas pierwszego roku roślina tworzy liście w kształcie rozety, które mogą osiągać długość od 30 do 50 centymetrów. Liście są jasnozielone, natomiast od dołu tworzą kolczaste włoski o jasnym kolorze. W drugim roku tworzą się łodygi, które układają się w koszyczki kwiatowe. Kwiatostan karczocha zwyczajnego utworzony jest wówczas z okryw kwiatowych oraz mięsistego dna. Kwiat jest barwy purpurowej, owoc to owalna niełupka.

Surowiec farmaceutyczny stanowią liście oraz ziele. Liście zbierane są w okresie kwitnienia rośliny, następnie suszone w warunkach naturalnych, tj. w zaciemnionym i przewiewnym miejscu. Ziele zbierane jest natomiast przed kwitnieniem. Karczoch zwyczajny stosowany jest obecnie jako roślina lecznicza, ale także jako produkt żywnościowy. Zawiera liczne substancje czynne wpływające pozytywnie na układ pokarmowy oraz jest bogaty w związki mineralne i witaminy, dlatego warto wzbogacić swoją dietę o to warzywo.

Karczoch zwyczajny ma wiele zastosowań i stosowany jest głównie z innymi substancjami ziołowymi w postaci mieszanek. Wykorzystywany jest przede wszystkim w wszelakich schorzeniach związanych z przewodem pokarmowym. Należą do nich: dysfunkcja wątroby, zespół jelita drażliwego, nudności, niestrawność, wzdęcia, uszkodzenia wątroby wywołane przez różne czynniki egzogenne. Ponadto stosowany jest w hipercholesterolemii jako substancja pomocnicza w przypadku ryzyka miażdżycy. Wskazania do stosowania ziela karczocha zwyczajnego to także skaza moczanowa, cukrzyca oraz hiperazotemia. Badania naukowe potwierdzają, że karczoch może mieć zastosowanie w przypadku choroby wrzodowej, refluksu, biegunek oraz wymiotów. Preparaty z karczochem stosowane są także w kosmetykach na łuszczycę, egzemę, pokrzywkę, zapalanie łojotokowe skóry oraz w problemach z trądzikiem.

Za działanie farmakologiczne karczocha zwyczajnego odpowiadają substancje czynne zawarte w tym surowcu. Podstawową substancją czynną jest cynaryna, tj. kwas 1,5-dwukawowochinowy, a także produkty rozpadu tego związku, czyli kwas kawowy oraz kwas chlorochinowy. Ponadto karczoch zawiera flawonoidy – cynarozyd oraz skolimozyd, laktony seskwiterpenowe – cynaropikrynę i grosheiminę, a także triterpeny – taraksasterol oraz pseudotaraksasterol. Roślina jest bogata w witaminy i związki mineralne. Należą do nich witaminy z grupy B, A, K, C i E, a także związki mineralne, takie jak sód, selen, cynk, mangan, magnez, kwas foliowy, fosfor, żelazo oraz potas. Karczoch zawiera duże ilości błonnika, inulinę, wielonienasycone kwasy tłuszczowe, a także wiele enzymów.

Tak bogate źródło różnych związków powoduje, że karczoch ma szerokie zastosowanie lecznicze. Cynaryna odpowiada za działanie żółciopędne i żółciotwórcze, a także działanie zmniejszające stężenie tłuszczów we krwi. Obecność kwasów fenolowych warunkuje działanie przeciwzapalne oraz antyoksydacyjne. Laktony seskwiterpenowe znajdujące się w surowcu farmaceutycznym odpowiadają za działanie przeciwdrobnoustrojowe. Flawonoidy natomiast wpływają na prawidłowy poziom ciśnienia krwi oraz działają hepatoprotekcyjnie. Ponadto obecność innych związków odpowiada za działanie moczopędne, przeciwwzdęciowe, a także przeciwcukrzycowe. Obecność inuliny wpływa korzystnie na florę bakteryjną przewodu pokarmowego. Działanie przeciwzapalne oraz przeciwdrobnoustrojowe wykorzystywane jest w preparatach na problemy skórne, w szczególności trądzikowe.

Dawkowanie karczocha zwyczajnego zależne jest od formy oraz postaci przyjmowanego preparatu. Zwykle stosowana dawka zależna jest od jednostki chorobowej oraz odpowiedzi klinicznej na zastosowany lek. Standardowa dawka dobowa ziela karczocha to 500 mg suchego ekstraktu. Nie powinno się spożywać więcej niż 6 g na dobę. Preparaty z karczochem występują w różnych formach. Dobowa dawka karczocha występującego w tabletkach to 500 mg w leczeniu niestrawności, natomiast w hipercholesterolemii albo podczas ochrony przed działaniem substancji toksycznych, które wydalane są wraz z żółcią, tj. dwusiarczek węgla, dawka dobowa to aż 1,5 g.

Przygotowanie nalewki z karczocha polega na zmieszaniu suchego ekstraktu z ziela wraz z alkoholem w proporcjach 1:5. Tak zrobioną nalewkę stosuje się 30 minut przed jedzeniem w ilości 15-30 kropel przyjmowanych do 3 razy na dzień. Herbatę przygotowuje się natomiast z liści karczocha. Liście należy wysuszyć oraz pokruszyć. Następnie 1 łyżeczkę liści rośliny zalewamy 1 szklanką wrzątku i po 10 minutach usuwamy fusy z naparu. Tak przygotowany napar spożywamy 30 minut przed jedzeniem.

Należy zachować ostrożność podczas stosowania produktów z zielem karczocha zwyczajnego u osób, które mają alergię na preparaty z substancjami z rodziny Asteraceae. Substancje zawarte w ziele karczocha mogą hamować różne izoenzymy cyp-450, dlatego osoby przyjmujące leki będące tymi substratami powinny zachować ostrożność w stosowaniu preparatów z karczochem, w szczególności osoby przyjmujące takie leki, jak sertralina, kwas walproinowy, bupropion oraz inhibitory pompy protonowej.

Preparaty z karczochem zwyczajnym nie powinny być stosowane u dzieci poniżej 12 roku życia, a także u kobiet w ciąży oraz w okresie laktacji.

Przeciwwskazaniem do stosowania ziela z karczocha jest alergia na rośliny z rodziny Asteraceae oraz nadwrażliwość na składniki surowca farmaceutycznego, np. cynarynę. Karczocha nie powinny stosować osoby, które mają zapalenie dróg żółciowych, zapalenie wątroby, schorzenia związane z kamieniami żółciowymi, niedrożność oraz inne choroby powiązane z drogami żółciowymi. Działaniami niepożądanymi najczęściej zgłaszanymi po zastosowaniu preparatów z zielem karczocha są: biegunka, zgaga, ból oraz skurcze brzucha, a także reakcja nadwrażliwości objawiająca się alergią. Inne skutki uboczne to świąd, obrzęk warg, nieżyt nosa oraz astma oskrzelowa.