Choroby autoimmunologiczne – rodzaje, przyczyny, rozpoznanie, leczenie chorób z autoagresji

Badania epidemiologiczne wskazują, że na choroby z autoagresji cierpi 3-5% populacji, a częstość ich występowania ciągle wzrasta. Choroby autoimmunologiczne rozwijają się pod wpływem czynników środowiskowych u osób predysponowanych genetycznie. Główną ich przyczyną są zaburzenia tolerancji immunologicznej – organizm nieprawidłowo rozpoznaje własne antygeny. Choroby autoimmunologiczne mogą obejmować pojedyncze narządy lub całe układy. Jakie objawy mogą wskazywać się na rozwijającą się w naszym organizmie chorobę immunologiczną? Czy możemy im zapobiec? 

Choroby autoimmunologiczne – mechanizmy powstawania. Czym jest autoimmunizacja?

Do głównych zadań układu odpornościowego należy ochrona organizmu przed patogenami lub innymi czynnikami szkodliwymi, wykorzystuje on zdolności różnych komórek do selektywnego rozpoznawania zagrożeń i ich eliminacji. Podstawą tego mechanizmu jest zdolność komórek do rozróżniania obcych cząsteczek patogenów od własnych komórek, tkanek czy narządów. Rozpoznanie obcych cząsteczek rozpoczyna złożone procesy zapalne, w których uwalniane są mediatory zapalenia i chemokininy, umożliwiające migracje leukocytów z krwi do tkanek.

Typowymi objawami stanu zapalnego są: zaczerwienienie, opuchlizna, podwyższona temperatura w danym obszarze ciała, ból i zaburzenia funkcjonowania. Jeśli układ odpornościowy efektywnie wyeliminował patogeny, dochodzi do samoistnego wygaszenia odpowiedzi immunologicznej. W chorobach autoimmunologicznych organizmowi nie udaje się całkowicie wygasić przebiegających procesów, przechodzą one w stan przewlekły.

Choroby autoimmunologiczne (autoimmunizacyjne) są obecnie dość częste. Szacuje się, że dotknięte jest nimi 2–8% populacji ludzkiej, z czego przeważającą większość stanowią kobiety. Choroba może rozwinąć się w każdym wieku, choć częstość zdecydowanie wzrasta w przypadku starszych osób. 

Choroby autoimmunologiczne – rodzaje

Choroby autoimmunologiczne narządowe – charakterystyka i przykłady

Poniżej scharakteryzowano kilka najczęściej występujących chorób autoimmunologicznych obejmujących określone narządy.

1. W cukrzycy typu I dochodzi do zniszczenia komórek β trzustki przez proces autoimmunologiczny. W rozwoju choroby uczestniczą przeciwciała przeciwwyspowe, które mogą pojawić się na wiele miesięcy lub lat przed wystąpieniem objawów choroby. Zniszczenie komórek β wysp trzustkowych prowadzi do bezwzględnego niedoboru insuliny. Choroba ujawnia się u dzieci i młodzieży oraz osób do 30. roku życia. Do typowych objawów cukrzycy typu I należą: wielomocz, wzmożone pragnienie, osłabienie i senność spowodowana odwodnieniem, chudnięcie, kwasica i śpiączka ketonowa. Leczenie cukrzycy typu I polega na stosowaniu insuliny.
2. Przewlekłe autoimmunologiczne (limfocytowe) zapalenie tarczycy, zwane popularnie chorobą Hashimoto, to niebolesne zapalenie gruczołu tarczowego związane z produkowanymi przez własny układ odpornościowy przeciwciałami przeciwko tyreoperoksydazie (anty-TPO) i przeciwko tyreoglobulinie (anty-Tg). Dochodzi do nacieków limfocytowych tego narządu, niszczenia komórek pęcherzykowych i rozwoju jego niedoczynności. Znacznie częściej występuje u kobiet. Przebieg choroby jest powolny, postępujący, nie istnieje skuteczne leczenie przyczynowe. U osób z rozpoznaną chorobą Hashimoto stosuje się leczenie substytucyjne hormonami tarczycy w dawce ustalanej indywidualnie dla każdego chorego.
3. W chorobie Gravesa-Basedowa pobudzenie receptora TSH przez przeciwciała anty-TSHR powoduje wzmożone wydzielanie hormonów tarczycy, stymuluje jej wzrost i rozwój unaczynienia. Typowo choroba Gravesa-Basedowa przebiega z okresami zaostrzeń i remisji. Stwierdza się wole naczyniowe, wytrzeszcz, obrzęk przedgoleniowy. Do objawów nadczynności tarczycy należą: chudnięcie, zwiększona potliwość, drażliwość, bezsenność, biegunki, tachykardia, uczucie gorąca. W przypadku niepowodzenia leczenia farmakologicznego, stosuje się leczenie jodem promieniotwórczym (131I) lub leczenie chirurgiczne polegające na usunięciu gruczołu tarczowego.
4. Choroba Adisona (pierwotna niedoczynność kory nadnerczy) – to zespół objawów klinicznych wywołanych długotrwałym niedoborem kortyzolu (hormon syntetyzowany w nadnerczach), najczęściej wskutek autoimmunologicznego uszkodzenia nadnerczy. Autoantygenami są enzymy uczestniczące w steroidogenezie (głównie 21-hydroksylaza). Podstawowe objawy wskazujące na niedoczynność kory nadnerczy to: stałe osłabienie, zmęczenie, zła tolerancja wysiłku, chudniecie, chęć spożywania słonych pokarmów, luźne stolce, bóle mięśni i stawów, niedociśnienie, zmniejszenie stężenia glukozy we krwi. W ciężkich przypadkach rozwija się przełom tarczycowy, który jest stanem zagrożenia życia. Podstawą leczenia chorych z niedoczynnością kory nadnerczy jest leczenie substytucyjne –wyrównujące niedobory hormonalne. 
5. Najczęstszą postacią niedokrwistości z niedoboru witaminy B12 jest choroba Addisona-Birmera (niedokrwistość złośliwa). Spowodowana jest obecnością autoprzeciwciał przeciwko komórkom okładzinowym błony śluzowej żołądka. Średnia wieku zachorowań to 70-80 lat. W obrazie klinicznym dominują ogólne objawy niedokrwistości, dolegliwości ze strony układu pokarmowego (utrata smaku, pieczenie języka, nudności, zaparcia lub biegunka), parestezje rąk i stóp, utrata czucia wibracji i czucia głębokiego, zaburzenia funkcji poznawczych, depresja, zmienność nastrojów. Choroba Addisona i Biermera wiąże się z 2–3-krotnie zwiększonym ryzykiem raka gruczołowego żołądka. Leczenie preparatami witaminy B12 prowadzi do ustąpienia niedokrwistości.

Choroby autoimmunologiczne układowe – charakterystyka i przykłady 

Poniżej scharakteryzowano kilka najczęściej występujących chorób autoimmunologicznych obejmujących określone układy narządów.

1. Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) to układowa choroba tkanki łącznej o podłożu autozapalnym i nieznanej przyczynie, osiągająca szczyt zachorowalności w 4. i 5. dekadzie życia. Kobiety chorują częściej niż mężczyźni. Do objawów charakterystycznych należą: symetryczny ból i obrzęk drobnych stawów, głównie rąk i stóp. Zmiany pozastawowe dotykają wielu narządów, prowadząc do upośledzenia ich funkcji, np. zmiany w układzie krążenia obejmują zapalenie osierdzia, nadciśnienie płucne, wzrost incydentów zatorowo-zakrzepowych. Choroba rozwija się podstępnie i zazwyczaj mija dużo czasu do momentu rozpoznania i wdrożenia leczenia. Długoletnia choroba prowadzi do inwalidztwa i przedwczesnej śmierci.
2. Toczeń rumieniowaty układowy (SLE) jest chorobą autoimmunologiczną o nieznanej etiologii, częściej chorują kobiety. W toczniu najczęściej zajętymi narządami są: skóra, nerki, stawy. Choroba rozpoczyna się zazwyczaj między 16. a 55. rokiem życia. Do objawów ogólnych należą: gorączka, zmęczenie, brak apetytu. Zaatakowane zostają stawy, najczęściej nadgarstkowe, kolanowe, palce rąk i stopy – pojawia się ból i obrzęk. Zajęcie skóry manifestuje się charakterystycznym rumieniem w kształcie motyla na twarzy po ekspozycji na promieniowanie słoneczne. Zmiany zapalne w nerkach mogą prowadzić do niewydolności tego narządu. Szybkie rozpoznanie i włączenie leczenia poprawiają jakość życia chorych i zmniejszają ryzyko groźnych powikłań.

Choroby autoimmunologiczne u dzieci

Celiakia jest obok cukrzycy jedną z najczęściej rozpoznawanych chorób autoimmunologicznych u dzieci. Celiakia charakteryzuje się trwałą nietolerancją glutenu, jego spożywanie prowadzi do pobudzenia układu immunologicznego jelita, wynikiem czego jest zanik kosmków jelitowych z naciekami limfocytarnymi błony śluzowej jelita.

Do autoimmunologicznych chorób naczyń krwionośnych u dzieci należą: plamica Schonleina-Henocha i choroba Kawasaki. W przebiegu plamicy Schönleina-Henocha zazwyczaj zapalenie małych naczyń dotyczy skóry, przewodu pokarmowego, nerek oraz stawów. Chorują dzieci pomiędzy 4. a 7. rokiem życia, częściej dziewczynki. Wystąpienie objawów w większości przypadków poprzedzone jest zakażeniem górnych dróg oddechowych. Najbardziej charakterystycznymi objawami są: wysypka na skórze, dolegliwości bólowe stawów lub ich zapalenie, bóle brzucha, obecność krwi i białka w moczu. 

Choroba Kawasakiego jest natomiast ostrym zapaleniem naczyń, głównie średniego kalibru. Pierwsze objawy przypominają ostrą infekcję, jednak długo utrzymująca się gorączka nie reaguje na stosowane leki przeciwgorączkowe. Kolejno dołączają się: przekrwienie spojówek, żywoczerwone zabarwienie błony śluzowej gardła, malinowy język, powiększenie węzłów chłonnych, wysypka na tułowiu i kończynach. Powikłane przypadki prowadzą do rozwoju tętniaków tętnic wieńcowych mięśnia serowego.

Młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów jest chorobą autoimmunologiczną u dzieci o nieznanej etiologii. Pierwsze objawy pojawiają się przed 16. rokiem życia. Postuluje się udział infekcji wirusowych (EBV, CMV, parwowirus B19) w aktywacji układu immunologicznego. Głównymi objawami są: obrzęk stawów z wysiękiem, zapalenie tkanek okołostawowych, bolesność, ograniczenie ruchomości, sztywność poranna.

Choroby autoimmunologiczne – jakie mogą dawać objawy? 

Choroby z autoagresji charakteryzują się mnogimi objawami klinicznymi oraz nieprawidłowościami w badaniach laboratoryjnych, w zależności od tego, jaki narząd lub układ w organizmie został zaatakowany. Objawami, które powinny skłonić nas do wizyty u lekarza są utrzymujące się dłuższy czas:

• przemęczenie, 
• zmiany skórne, 
• wahania masy ciała,
• bóle stawów o niewyjaśnionej przyczynie, 
• podwyższona temperatura ciała, 
• objawy ze stronu pokarmowego, 
• zwiększone pragnienie, 
• zespół suchego oka. 

Warto zwrócić uwagę na współwystępowanie różnych chorób o podłożu autoimmunologicznym – występowanie jednej choroby o podłożu autoimmunologicznym jest niewątpliwym czynnikiem ryzyka wystąpienia dodatkowej choroby w podobnym mechanizmie. Z przeprowadzonych badań wynika, że u pacjentów z cukrzycą typu I często współistnieje choroba Hashimoto, bielactwo, celiakia czy reumatoidalne zapalenie stawów. 

Choroby autoimmunologiczne – jak się je diagnozuje?

Prawidłowe i szybkie rozpoznanie choroby autoimmunologicznej stanowi poważne wyzwanie dla lekarzy, zwłaszcza ze względu na wzrastającą zapadalność na choroby z autoagresji i ich przewlekły charakter. Do podstawowych badań, które mogą zostać zlecone przez lekarza pierwszego kontaktu należą: morfologia z rozmazem, ocena wskaźników stanu zapalnego (CRP, OB), ocena hormonów tarczycy, glikemia na czczo, badanie ogólne moczu. 

We wczesnym rozpoznaniu chorób z autoagresji podstawowe znaczenie ma diagnostyka serologiczna, polegająca na oznaczaniu poziomu przeciwciał we krwi, niestety ze względu na ograniczenia metodyczne i brak standaryzacji testów ewaluacyjnych, badań przeciwciał nie możemy uznać za złoty standard diagnostyczny. 

Niekiedy do postawienia rozpoznania wymagane są badania obrazowe, np.: USG tarczycy w przypadku choroby Hashimoto, badania endoskopowe przewodu pokarmowego w przypadku choroby Leśniowskiego-Crohna czy badania radiologiczne w chorobach reumatologicznych, takich jak toczeń układowy czy reumatoidalne zapalenie stawów.

Choroby autoimmunologiczne – leczenie

Wśród leków stosowanych w chorobach na tle autoimmunologicznym możemy wymienić:

• leki przeciwzapalne – zmniejszają stan zapalny, redukują dolegliwości bólowe,
• glikokortykosteroidy – zmniejszają stan zapalny,
• leki przeciwbólowe, 
• leki biologiczne – uzyskiwane za pomocą technik inżynierii genetycznej, skierowane są przeciw czynnikom odpowiadającym za proces zapalny,
• leki immunosupresyjne – zmniejszają aktywność układu odpornościowego,
• leczenie hormonalne w przypadku niedoborów – np. lewotyroksyna w niedoczynności tarczycy, insulina w przypadku osób chorych na cukrzycę,
• leczenie chirurgiczne – np. w chorobie Leśniowskiego-Crohna.

Duże znaczenie ma też fizjoterapia. Ma ona działanie usprawniające oraz przeciwbólowe w przypadku chorób autoimmunologicznych atakujących układ ruchu, jak np. toczeń układowy i  reumatoidalne zapalenie stawów.

Czy chorobom autoimmunologicznym można zapobiegać?

Niestety większości chorób z autoagresji nie jesteśmy w stanie zapobiegać. Brak jest wiarygodnych dowodów, że stosowanie specjalnych diet czy przyjmowanie suplementów uchroni nas przed ich rozwojem.

Aktualnie zaleca się stopniowe wprowadzanie małych ilości glutenu w okresie niemowlęcym, aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia celiakii – należy unikać zarówno zbyt wczesnego (<4. miesiąca życia), jak i późnego (>7. miesiąca życia) wprowadzania glutenu do diety. Badania sugerują, że postępowanie takie zmniejsza ryzyko wystąpienia celiakii, jak również cukrzycy typu 1 oraz alergii na pszenicę.