Hormonalna terapia zastępcza (HTZ) – co to jest? Skutki uboczne

Menopauza jest jednym z przełomowych etapów w życiu kobiety. Charakterystyczne dla tego okresu jest pojawienie się wczesnych łagodnych objawów oraz tych bardziej poważnych, mogących skutkować zmianami w funkcjonowaniu układu krwionośnego, nerwowego oraz kostnego. Jednym ze sposobów spokojnego przejścia przez okres menopauzy jest hormonalna terapia zastępcza (HTZ). Jakie są najlepsze metody hormonalnej terapii zastępczej? Czy HTZ może powodować tycie oraz czy terapia może zwiększyć ryzyko zachorowania na raka piersi? Odpowiedzi na te i inne pytania znajdują się w niniejszym artykule.

1. Hormonalna terapia zastępcza – jakie niesie korzyści? Co daje HTZ?
2. Hormonalna terapia zastępcza a centralny układ nerwowy
3. Ryzyko stosowania HTZ. Jak wysokie jest ryzyko powikłań?
4. Rodzaje hormonalnej terapii zastępczej
5. Minimalizowanie skutków ubocznych. Czy można regulować HTZ?

W Polsce zaledwie 4 proc. kobiet korzysta w okresie menopauzy z hormonalnej terapii zastępczej. Prawdopodobnie wiąże się to z mitem związanym z tym rodzajem wspomagania organizmu – HTZ przyczynia się do rozwoju wielu chorób, w tym także nowotworów. Bezwzględne przeciwwskazania do stosowania HTZ u kobiet, wyszczególnione na podstawie wielu badań, to:

• aktywny rak piersi i rak trzonu macicy,
• choroba zakrzepowo-zatorowa (zakrzepica),
• ostra niewydolność wątroby.

Hormonalna terapia zastępcza – jakie niesie korzyści? Co daje HTZ?

Organami najbardziej narażonymi na obniżenie poziomu estrogenów są te należące do układu moczowo-płciowego. Objawy menopauzy to często suchość pochwy, świąd, pieczenie oraz częstsze infekcje narządów płciowych. Niski poziom estrogenów odpowiada między innymi za problem nietrzymania moczu w tym okresie. Wpływa to negatywnie nie tylko na codzienne funkcjonowanie, ale także na sferę życia seksualnego.

Dostarczenie estrogenów wpływa pozytywnie na stan skóry oraz śluzówki oka. Estrogeny wykazują ponadto działanie ochronne na serce, obniżają poziom tzw. złego cholesterolu, a także poprawiają stan śródbłonka oraz mięśniówki gładkiej naczyń krwionośnych. Ponadto HTZ zmniejsza blisko o połowę występowanie objawów sercowo-naczyniowych. Stosowanie hormonalnej terapii zastępczej hamuje pomenopauzalną utratę masy kostnej (osteoporoza), co zmniejsza ryzyko wystąpienia osteoporozy. Badania wykazały, że w grupie kobiet stosujących HTZ odnotowano zmniejszenie ryzyka i mniejszą liczbę przypadków złamań szyjki kości udowej, pęknięcia trzonów kręgów oraz choroby zwyrodnieniowej stawów w porównaniu z grupą kobiet niestosujących HTZ.

Hormonalna terapia zastępcza a centralny układ nerwowy

Obniżenie nastroju, drażliwość, podwyższona samokrytyka i zaburzenia koncentracji to typowe objawy menopauzalne. Jest to kolejny skutek zmniejszonego poziomu estrogenów. Wśród pacjentek stosujących HTZ istnieje szansa na całkowitą eliminację dyskomfortu psychicznego. Należy jednak dodać, że hormonalna terapia zastępcza nie rozwiąże wszystkich problemów związanych z zaburzeniami natury mentalnej, za którymi stoi rozstrojona gospodarka hormonalna. W przypadku ciężkich stanów niezbędne będzie odbycie terapii z psychiatrą, który ewentualnie wdroży leczenie przeciwdepresyjne.

Uderzenia gorąca, nadciśnienie, kołatanie serca, a także otyłość okołomenopauzalna – wszystkie te objawy spowodowane są zmianami o podłożu neurohormonalnym w obszarze podwzgórza, które jest odpowiedzialne za procesy regulacji temperatury, odczucia sytości i głodu oraz ciśnienia krwi. Leczenie hormonalne łagodzi wymienione objawy.

HTZ a choroba Alzheimera

Estrogeny to hormony mające wpływ na funkcje poznawcze. Istnieją przypuszczenia, że estrogeny nasilają działanie cholinergiczne, którego dysfunkcja leży u podstaw rozwoju choroby Alzheimera. Ponadto hormony te biorą udział w tworzeniu synaps w obszarach mózgu odpowiedzialnych za zapamiętywanie i przechowywanie informacji. Choroba Alzheimera występuje u kobiet 2-3 razy częściej niż u mężczyzn. Wraz z rozpoczęciem się u kobiety zmian o charakterze menopauzalnym dochodzi do spotęgowania procesu zaniku i zmniejszenia się płata czołowego oraz hipokampu, czyli obszaru w mózgu odpowiadającego m.in. za zapamiętywanie czy uczucia takie jak strach lub euforia. Objawy choroby Alzheimera związane są ze zmniejszonym przepływem krwi przez naczynia mózgowe. Estrogeny zwiększają przepływ krwi m.in. przez naczynia mózgowe, dzięki czemu poprawiają stopień ukrwienia mózgu.

Ryzyko stosowania HTZ. Jak wysokie jest ryzyko powikłań?

Oczywiście hormonalna terapia zastępcza – jak każda farmakoterapia – niesie za sobą pewne ryzyko i działania niepożądane wynikające z samej natury steroidów. Największym ryzykiem związanym z HTZ są zaburzenia procesu krzepnięcia krwi. Szacuje się, że populacja kobiet leczących się za pomocą HTZ ma dwa do czterech razy większe ryzyko rozwinięcia się tych dolegliwości w porównaniu z kobietami niestosującymi HTZ.

Liczne badania dostarczają wielu dowodów na to, że HTZ zwiększa prawdopodobieństwo rozwinięcia się raka sutka. Występuje ono w przypadku stosowania tej terapii ponad dziesięć lat. Uważa się, że gestageny nie mają działania protekcyjnego, jeśli chodzi o rozwój raka sutka, macicy i raka endometrium (nazywanego także przerostem endometrium, czyli zaburzeniem polegającym na zwiększeniu grubości błony śluzowej macicy). Jest to główna przyczyna rezygnacji ze stosowania HTZ.

Rodzaje hormonalnej terapii zastępczej

Hormonalna terapia zastępcza obejmuje produkty lecznicze zawierające tylko estrogeny bądź w połączeniu z gestagenami i/lub androgenami – zarówno w formie doustnej, jak i parenteralnej.

Najkorzystniejszą formą podania, z punktu widzenia działania na układ krążenia i wątrobę, są preparaty działające przez skórę oraz w zastrzykach. Preparaty doustne mogą wpływać negatywnie na wątrobę i układ krzepnięcia.

Inną formą stosowania HTZ jest miejscowe, dopochwowe podawanie estriolu. Miejscowo stosuje się hormony w postaci kremów, pianek, globulek i pierścieni. Mogą być one stosowane w niektórych problemach o podłożu seksualnym, a mianowicie przy obniżonym libido, w zaburzeniach odczuwania przyjemności seksualnej, w obniżonym pożądaniu seksualnym, zaburzeniach orgazmu czy dyspareunii. Hormony działają miejscowo, dzięki czemu eliminują obszar działań niepożądanych.

Minimalizowanie skutków ubocznych. Czy można regulować HTZ?

Lekarz, przepisując HTZ, dobiera dla swojej pacjentki nie tylko odpowiednią formę, ale także dawkę. Zasada doboru dawek w HTZ jest następująca: stężenie hormonów powinno być równe jednej trzeciej ich poziomu występującego u kobiety w wieku trzydziestu lat. W ten sposób organizm przyzwyczaja się stopniowo do mniejszej ilości estrogenów. Obecnie stosuje się niskodawkową HTZ polegającą na podawaniu możliwie najmniejszych dawek hormonów. Najlepszym momentem rozpoczęcia terapii jest pojawienie się pierwszych symptomów przekwitania.

Należy zauważyć, że korzyści, jakie niesie za sobą terapia HTZ, w większości przypadków znacznie przewyższają ryzyko z nią związane. Stosowanie tego rodzaju leczenia prowadzi do zwiększenia jakości codziennego życia kobiet. Lekarze zalecający zastosowanie terapii hormonalnej, zwłaszcza długoterminowej, powinni pamiętać o indywidualnym podejściu do problemu każdej pacjentki oraz o ryzyku, jakie niesie stosowana metoda. Wszystkie pacjentki decydujące się na HTZ powinny poznać zarówno korzyści płynące z terapii, jak i jej ewentualne skutki uboczne.