Testosteron – badanie, normy, za wysoki, za niski. Jak podnieść poziom androgenu?

Jedno z najczęściej wpisywanych zapytań w wyszukiwarki internetowe to „jak podnieść poziom testosteronu?". Zainteresowanie tym tematem jest wysokie zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet. Panowie poziomem testosteronu interesuję się zazwyczaj o okresie po 40. roku życia lub wówczas, kiedy chcą szybko osiągnąć swój cel wiązany z budowaniem masy mięśniowej i redukcją tkanki tłuszczowej. Panie badają stężenie testosteronu, kiedy zauważają zaburzenia miesiączkowania, uporczywy trądzik lub owłosienie w nietypowych miejscach na ciele. Jakie są inne objawy zaburzeń gospodarki testosteronowej, jakie są normy testosteronu we krwi dla mężczyzn i kobiet?

Testosteron jest jednym z najważniejszych męskich hormonów płciowych, niemniej jego poziom wpływa również na zachowanie prawidłowych funkcji organizmu kobiety. Każdy wynik badania, który jest odchylony od normy, może być niebezpieczny dla zdrowia. Zarówno nadmiar, jak i niedobór testosteronu może prowadzić do powstania groźnych objawów lub wywołać szereg powikłań. W przypadku zaobserwowania symptomów, które mogłyby wskazywać na możliwość zaburzeń hormonalnych o podłożu androgenowym, należy udać się do lekarza i wykonać oznaczenie poziomu testosteronu oraz innych hormonów płciowych we krwi. Badanie stężenia testosteronu jest zalecane zwłaszcza w diagnostyce niepłodności, zaburzeń erekcji, obniżonego libido, zaburzeń dojrzewania płciowego – u chłopców oraz w przypadku kobiet – objawów wirylizacji i hirsutyzmu.

Czym jest testosteron?

Testosteron to hormon płciowym należący do grupy androgenów. Jest syntetyzowany przez jądra, a dokładniej przez znajdujące się w nich komórki śródmiąższowe Leydiga, oraz w dużo mniejszym stopniu przez jajniki i korę nadnerczy, a także przez łożysko w trakcie trwania ciąży. Za regulację wydzielania testosteronu odpowiada wydzielany przez przysadkę mózgową hormon luteinizujący – LH.

Testosteron należy do hormonów steroidowych, czyli związków nierozpuszczalnych w wodzie. Aby mógł on pełnić swoją funkcję biologiczną, łączy się z białkami obecnymi w osoczu – albuminami i globulinami. Większość testosteronu we krwi jest związana z białkiem transportowym SHBG (globuliną wiążącą hormony płciowe), a tylko niewielka jego część znajduje się w postaci czynnej jako tzw. wolny testosteron – FTST.

Najwyższy poziom testosteronu notuje się u mężczyzn pomiędzy 20. a 35. roku życia. Później na skutek naturalnych procesów związanych ze starzeniem się organizmu, zaczyna on stopniowo spadać. Ponadto w wyniku stresu, stosowania używek, braku aktywności fizycznej i przegrzewania jąder (również u młodych mężczyzn) może dojść do obniżenia poziomu testosteronu. Należy jednak dodać, że w porę wykryte zaburzenia hormonalne związane z poziomem testosteronu, można skutecznie leczyć, wdrażając odpowiednią profilaktykę i zmieniając codzienne niezdrowe nawyki.

Nieprawidłowe zmiany w poziomie testosteronu wpływają na męską płodność i seksualność, prowadząc do zaburzeń wzwodu i obniżenia jakości nasienia, dodatkowo zwiększając ryzyko takich chorób jak: cukrzyca, miażdżyca, osteoporoza, czy nadciśnienie. Natomiast u kobiet, zmniejszony poziom testosteronu może skutkować obniżeniem libido i zaburzeniami w funkcjonowaniu jajników.

Badanie poziomu testosteronu zalecane jest przede wszystkim podczas:

• diagnostyki guzów jąder,
• diagnostyki niepłodności,
• kłopotów z erekcją,
• zaburzeń potencji i spadku libido,
• zaburzeń dojrzewania płciowego u chłopców,
• obserwacji spadku masy ciała,
• pojawienia się owłosienia typu męskiego u kobiet (hirsutyzmu),
• występowania u kobiet objawów podwyższonego stężenia męskich hormonów płciowych, np. łysienia typu męskiego, obniżenia tonu głosu oraz innych nietypowych zmian w budowie ciała (wirylizacji).

Testosteron – funkcja i działanie w organizmie

Najważniejszą rolą testosteronu jest stymulowanie dojrzewania płciowego u chłopców i młodych mężczyzn oraz związany z tym rozwój tzw. trzeciorzędowych cech płciowych, czyli pojawienie się zarostu na twarzy i owłosienia w miejscach intymnych, dojrzewanie plemników, pobudzenie rozwoju gruczołu krokowego, zmiana barwy głosu na grubszy, uwydatnienie się tzw. jabłka Adama, tj. chrząstki tarczowatej krtani, zwiększenie masy mięśniowej oraz jej charakterystyczny dla mężczyzn rozkład.

Testosteron wykazuje tzw. działanie anaboliczne, czyli stymulujące wzrost tkanek, a szczególnie wspomagające rozwój tkanki kostnej i mięśniowej oraz redukujące ilość tkanki tłuszczowej. Oprócz tego testosteron zapewnia właściwą mineralizację kości, odpowiedni poziom ciśnienia tętniczego krwi, prawidłową pracę układu odpornościowego, a także stymuluje produkcję nasienia i odpowiedni poziom libido, dzięki czemu jest uważany za hormon kluczowy dla zdrowia i sprawności fizycznej mężczyzn.

Testosteron swoją rolę zaczyna pełnić już w trakcie życia płodowego, u chłopców odpowiadając za przekształcenie przewodów Wolffa w nasieniowody, kanaliki plemnikotwórcze i przewody najądrza, czyli części męskich narządów płciowych. Niedobór hormonu w trakcie rozwoju męskiego płodu skutkuje wadami rozwojowymi, takimi jak spodziectwo (wada rozwojowa układu moczowo-płciowego związana z cewką moczową), czy obojnactwo rzekome męskie. Z kolei wśród dorosłych mężczyzn negatywnym skutkiem działania testosteronu jest podwyższenie poziomu cholesterolu we krwi, będące jednym z powodów, dla których mężczyźni są bardziej niż kobiety narażeni na choroby serca i naczyń krwionośnych.

Testosteron u kobiet – rola, działanie

U kobiet testosteron wpływa przede wszystkim na poziom libido oraz prawidłowe funkcjonowanie jajników, a także wspiera mineralizację kości. Podwyższony poziom testosteronu u kobiet może skutkować problemami z płodnością, zaburzeniami w miesiączkowaniu, zmniejszoną odpornością organizmu, zwiększonym ryzykiem wystąpienia depresji, zmianami w zachowaniu i samopoczuciu psychicznym (nadmierną agresją, nadpobudliwością i niepokojem), spadkiem libido, trądzikiem, owłosieniem typu męskiego i innymi męskimi cechami budowy ciała.

Badanie testosteronu – przygotowanie, przebieg

Do oceny poziomu testosteronu konieczne jest pobranie próbki krwi żylnej, zazwyczaj z żyły łokciowej, podobnie jak w przypadku większości oznaczeń laboratoryjnych. Chociaż do badania nie trzeba się specjalnie przygotowywać (nie jest wymagane bycie na czczo), poza unikaniem wysiłku fizycznego tuż przed oznaczeniem, tak warto poinformować lekarza, który będzie interpretował wyniki badań, o wszystkich przyjmowanych lekach i suplementach diety, ponieważ mogą one wpływać na uzyskany wynik. W ramach badanie oceniane jest całkowite stężenie hormonu – zarówno testosteronu wolnego, jak i tego związanego z białkami transportowymi. Jeżeli wynik pacjenta znajduje się poza zakresem normy, sugeruje się wykonać dodatkowo oznaczenie samego testosteronu wolnego.

Testosteron – normy dla kobiet i mężczyzn

Wartości referencyjne poziomu testosteronu są inne dla mężczyzn i dla kobiet. Na stężenie hormonu oprócz płci, wpływa także wiek, działanie przysadki mózgowej oraz predyspozycje genetyczne, dlatego zakres norm dla tego parametru jest wystarczająco szeroki.

Za wysoki lub za niski poziom testosteronu u mężczyzn – przyczyny i objawy

Objawy wskazujące na możliwe zaburzenia w poziomie testosteronu u mężczyzn są skrajne, czasem nazywane zaburzeniami biegunowymi.

Objawy podwyższonego poziomu testosteronu u mężczyzn:

• agresja fizyczna i werbalna,
• wahania nastroju,
• bóle głowy,
• łysienie (zakola nad czołem),
• podwyższone ciśnienie tętnicze,
• podwyższony poziom cholesterolu,
• liczne zmiany trądzikowe,
• wzmożony popęd seksualny,
• przerost prostaty, który może utrudnić oddawanie moczu,
• prowadzące do niepłodności zmniejszenie liczby plemników,
• zwiększenie krzepliwości krwi.

Naturalny nadmiar testosteronu występuje bardzo rzadko. Często podwyższony poziom tego hormonu jest skutkiem zażywania przez osoby uprawiające sport nielegalnych substancji syntetycznych (dopingu), w tym preparatów zawierających inne hormony i środki anaboliczne. Jeśli poziom testosteronu jest wysoki bez dodatkowego „wspomagania", należy zbadać stan nadnerczy, ponieważ guz lub wrodzony przerost tych gruczołów może wywołać patologiczny wzrost testosteronu. Ponadto niektóre leki na nadciśnienie, przeciwdrgawkowe lub streptomycyna mogą wywołać ten stan.

Objawy obniżonego poziomu testosteronu u mężczyzn:

• osłabienie popędu seksualnego i spadek libido,
• kłopoty ze wzwodem,
• uczucie osłabienia, zachowania apatyczne,
• problemy z koncentracją i skupieniem uwagi,
• drażliwość lub nadmierna ckliwość,
• bezsenność,
• uderzenia gorąca,
• spadek siły i masy mięśniowej,
• zmniejszenie jąder,
• brak owłosienia na ciele,
• obniżenie gęstości mineralnej kości,
• otyłość.

Co ciekawe, obniżony poziom testosteronu może także wynikać z obecności schorzeń, takich jak: zespół Klinefeltera (genetycznie uwarunkowanego zaburzenia w liczbie chromosomów płci), guzów jąder, zaburzenia rozwoju jąder w okresie płodowym, zapalenia jąder, gruczolaków lub niewydolności przysadki. Niekiedy jest on także wynikiem uwarunkowań genetycznych, starzenia się organizmu lub niekorzystnych czynników środowiskowych, wśród których najważniejszą rolę przypisuje się stresowi i używkom (alkohol, papierosy).

Warto wiedzieć, że utrzymujący się dłuższy czas obniżony poziom tego ważnego hormonu, zwiększa ryzyko chorób metabolicznych i schorzeń sercowo-naczyniowych, takich jak nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca lub cukrzyca typu II, dlatego każdy wynik badania, znajdujący się poza zakresem normy, powinien zostać szczegółowo omówiony z lekarzem.

Objawy i przyczyny nieprawidłowego poziomu testosteronu u kobiet

Obniżone stężenie testosteronu u kobiet rzadko manifestuje się w postaci wyraźnych, łatwych do rozpoznania objawów. Są to zmiany, takie jak problemy z koncentracją, obniżenie libido, spadek mineralizacji kości, otyłość i spadek masy mięśniowej. Niski testosteron u kobiet jest zazwyczaj wynikiem niewydolności jajników, nadnerczy, przysadki mózgowej lub podwzgórza i stanowi jeden z kilku jednoczesnych w takiej sytuacji zaburzeń hormonalnych.

Dużo łatwiej można zauważyć objawy podwyższonego poziomu testosteronu u kobiet, ponieważ są one wyjątkowo charakterystyczne. Zaliczono do nich: zaburzenia miesiączkowania, przerost łechtaczki, męskie brzmienie głosu, występowanie owłosienia typu męskiego, trądzik, niepłodność, otyłość, spadek nastroju, a nawet depresja. Przyczynami wzrostu stężenia tego hormonu u kobiet są: insulinooporność lub leptynooporność, zaburzenia w stężeniu innych hormonów – estrogenów i progesteronu, zespół policystycznych jajników (PCOS), otyłość i brak aktywności fizycznej, niedoczynność tarczycy lub wrodzony przerost nadnerczy. Każde odchylenie w poziomie testosteronu u kobiet jest stanem nieprawidłowym i koniecznie powinno być skonsultowane z lekarzem, który zdecyduje o kolejnych krokach, jakie powinna podjąć pacjentka.

Jak podnieść poziom testosteronu?

Jeżeli stężenie testosteronu jest wyższe niż 12 nmol/l nie jest wskazane przyjmowanie doustnych preparatów podwyższających jego poziom. Dopiero w momencie, gdy znajduje się ono poniżej 8 nmol/l wprowadza się leczenie zgodnie z rekomendacjami lekarza. Leczenie niedoboru lub nadmiaru testosteronu na własną rękę może doprowadzić do poważnych powikłań zdrowotnych, dlatego absolutnie nie należy samodzielnie decydować o jego rozpoczęciu.

Możliwe jest jednak naturalne podniesienie stężenia testosteronu, dzięki modyfikacjom trybu życia i odpowiedniej suplementacji. Na początku warto zadbać o zrzucenie nadmiarowych kilogramów, zwiększenie ilości aktywności fizycznej oraz unikanie stresu i ograniczenie używek. Następnie dobrze jest uzupełnić swoją dietę w produkty bogate w składniki stymulujące produkcję testosteronu, takie jak: jednonienasycone kwasy tłuszczowe, witamina D, cynk, magnez, witamina C, witamina B6 oraz kozieradka. W przypadku, gdy występują duże niedobory tych składników odżywczych, można dodatkowo skorzystać z odpowiednich suplementów diety.

Skutki uboczne suplementacji testosteronu

Najważniejsze z nich to zwiększone ryzyko wystąpienia zawału serca i udaru mózgu, nadciśnienie, uszkodzenie komórek wątroby, bóle stawów i zwiększone ryzyko kontuzji, trądzik, nadmierne owłosienie lub łysienie, osłabienie odporności oraz niepłodność, a także pogorszenie relacji społecznych, ponieważ przy zażywaniu takich substancji często dochodzi do agresywnych zachowań lub niekontrolowanych wybuchów złości.

Badanie poziomu testosteronu – cena/refundacja, skierowanie

Skierowanie na badanie poziomu testosteronu może być wystawione przez lekarza specjalistę, np. endokrynologa lub ginekologa i wówczas jest refundowane przez NFZ. Jeżeli pacjent nie posiada skierowania, wówczas samodzielnie pokrywa koszt testu, który wynosi od 30 do ok. 50 zł.