Konopie — lek, suplement, kosmetyk, żywność

Początki uprawy i stosowania konopi siewnych szacuje się na 5000-6000 lat temu. Jest to prawdopodobnie jeden z najstarszych roślinnych surowców żywnościowych i włókienniczych. Pierwsze uprawy konopi na potrzeby przemysłu włókienniczego prowadzono w Egipcie i zachodniej Azji, a między 1000 a 2000 rokiem p.n.e. rozszerzono te działania na Europę. W 1545 roku rozpoczęto uprawę na terenach Ameryki Południowej, a 60 lat później w Ameryce Północnej. 

W Polsce uprawa konopi włóknistych podlega uwarunkowaniom prawnym zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu narkomanii, która wskazuje na możliwość prowadzenia uprawy jedynie na potrzeby przemysłu włókienniczego, chemicznego, celulozowo-papierniczego, spożywczego, kosmetycznego, farmaceutycznego, materiałów budowlanych oraz nasiennictwa.

O leczniczych właściwościach konopi siewnych mówiono już w starożytności. Jako pierwsi właściwości te propagowali mieszkańcy Bliskiego Wschodu i Azji w VI wieku p.n.e. Medycyna chińska i hinduska wykorzystywała przeciwbólowe, przeciwbiegunkowe i psychotropowe działanie surowca. Ludność egipska korzystała głównie z odurzających właściwości konopi, które zostały rozpowszechnione wśród Europejczyków podczas egipskiej kampanii Napoleona.

Medycyna zachodnia zainteresowała się konopiami siewnymi dopiero w XIX wieku. Wskazania do ich stosowania obejmowały leczenie bólu, nerwobólu, depresji, jaskry, nudności, a także znajdowały zastosowanie w leczeniu objawów HIV/AIDS i stwardnienia rozsianego.

Włókno z osobników męskich to gruby, trwały, odporny na wodę materiał, który wykorzystywano do produkcji m.in. lin, uprzęży, tkanin materiałowych, materiałów opatrunkowych, powrozów itp. Natomiast olej z nasion wykorzystywano do produkcji mydła, lakierów, farb czy do oświetlenia.

Konopie siewne są z powodzeniem stosowane w zwalczaniu bólu w dolegliwościach układu pokarmowego. Są cennym środkiem dla epileptyków, pacjentów onkologicznych i osób, u których zaobserwowano utratę masy ciała i spadek apetytu. W badaniach wykazano skuteczność THC w rozszerzaniu małych oskrzeli w przebiegu astmy oskrzelowej, a także w łagodzeniu ciężkości tików oraz zachowań obsesyjno-kompulsywnych w zespole Tourette’a.

Olej konopny dzięki działaniu seboregulującemu i przeciwzapalnemu jest szeroko stosowany w kosmetykach do każdego typu skóry, w tym skóry tłustej i trądzikowej. Zastosowanie oleju konopnego na skórę głowy zapewnia efekt przeciwłupieżowy, poprawia krążenie i odżywienie mieszka włosowego. Nałożenie oleju na całą długość włosów ułatwia ich rozczesanie i poprawia ich wygląd. Olej konopny to również naturalny filtr przeciwsłoneczny.

Zmielone nasiona konopi siewnej są używane jako dodatek do produktów spożywczych (batony energetyczne, pieczywo, wyroby cukiernicze, sosy, piwo, wino, żelki itp.). Białko w konopnym siemieniu charakteryzuje się identycznym profilem aminokwasowym jak białko mięsne, dlatego jest polecane weganom i wegetarianom.

Konopie (łac. Cannabis L.) to rośliny zielne, jednoroczne, najczęściej dwupienne, (kwiaty męskie i żeńskie rozwijają się na osobnych roślinach), należące do rodziny konopiowatych (Cannabaceae) oraz niewielkie drzewa z rzędu Rosales. Nazwa Cannabaceae nawiązuje do łacińskich słów kane (kene) – trzcina – oraz bosem (busma) – wonna, pachnąca, aromatyczna. Konopie siewne (Cannabis sativa) pochodzą z obszarów okołorównikowych (Meksyk, Kolumbia). 

Rośliny te są bardzo odporne na niekorzystne warunki klimatyczne. Charakteryzują się krótkim okresem wegetacji (3-4 miesiące), rosną w bardzo szybkim tempie i osiągają do 4 m wysokości. Wyróżniają się jedną główną łodygą, która rozgałęzia się w mniejszym lub większym stopniu. Konopie siewne posiadają liście naprzeciwległe, z krótkimi ogonkami, dłoniastosieczne o 3–9 lancetowatych odcinkach o długości do 10 cm. Z obu stron liście są szorstko owłosione, o brzegu piłkowanym i zaostrzonym wierzchołku. Konopie siewne, inaczej włókniste, mają smukłe i luźne kwiatostany, które są zebrane w kłosy.

Kannabinoidy zawarte w konopiach siewnych naśladują działanie endogennych kannabinoidów. Układ endokannabinoidowy pełni rolę łącznika pomiędzy układem nerwowym a odpornościowym celem zapewnienia homeostazy organizmu. W jego skład wchodzą wspomniane endokannabinoidy, receptory łączące się z endokannabinoidami oraz enzymy uczestniczące w ich biosyntezie i degradacji.

Pod względem chemicznym fitokannabinoidy to terpenofenole. Stężenie Δ⁹-tetrahydrokannabinolu (Δ⁹-THC) wpływa na właściwości psychoaktywne rośliny i dzieli gatunek na trzy fenotypy. Fenotyp I narkotykowy (Δ⁹-THC/CBD>1), fenotyp II z Δ⁹-THC jako głównym składnikiem (Δ⁹-THC/CBD ~ 1), fenotyp III ze szczególnie niskim Δ⁹-THC (Δ⁹-THC/CBD<1). Δ⁹-THC działa głównie na ośrodkowy układ nerwowy. Na zawartość Δ⁹-THC mogą wpływać czynniki środowiskowe na poszczególnych etapach wzrostu rośliny, ale mimo wszystko główny wpływ na stosunek Δ⁹-THC/CBD mają czynniki genetyczne.

Większość konopi zawiera niepsychoaktywne kannabinoidy jako główne substancje czynne, m.in. kannabidiol (CBD) czy kannabigerol (CBG). CBD nie powoduje odurzenia narkotycznego. Badania dowodzą, że CBD może zmniejszać psychoaktywne działanie THC. Kwas kannabidiolowy i kanabichromen nie wywołują działania halucynogennego, a jedynie uspokajające.

Kannabinoidy mają wpływ na samopoczucie, reakcje psychiczne, poziom stresu i na wrażliwość na ból. Ponadto oddziałują na perystaltykę przewodu pokarmowego, pobudzają apetyt i działają przeciwwymiotnie. Receptory CB₁ są zlokalizowane głównie w mózgu, a CB₂ w układzie odpornościowym (zwłaszcza na powierzchni limfocytów typu B, makrofagów, monocytów i komórek NK). Niektórzy wyróżniają także receptory CB₃ zlokalizowane przede wszystkim w komórkach śródbłonka naczyń krwionośnych. 

Poprzez dezaktywację receptorów CB₁ kannabinoidy hamują postęp procesu zwłóknienia wątroby oraz mogą być pomocne w leczeniu fibromialgii. Pobudzenie receptorów CB₁ prowadzi do zahamowania uwalniania wielu neuroprzekaźników (acetylocholina, dopamina, serotonina, glutamina i GABA). Obecność CB₁ poza ośrodkowym układem nerwowym potwierdzono także w przewodzie pokarmowym, w tkance tłuszczowej, nerkach, wątrobie, jądrach, jajnikach, sercu, płucach, mięśniach i innych tkankach obwodowych, co tłumaczy wielokierunkowe efekty surowca. Oddziaływanie na receptory CB₁ w korze mózgu wpływa na psychikę, w hipokampie na upośledzenie pamięci, w móżdżku na zaburzenia koordynacji ruchowej, w rdzeniu kręgowym, nerwach rdzeniowych i obwodowych na zmniejszenie odczuwania bólu, w podwzgórzu na wzrost apetytu i pragnienia. Działanie kannabinoidów na komórki nerwowe w pniu mózgu zmniejsza odruch wymiotny. Działanie przeciwnowotworowe wynika z indukcji zatrzymania cyklu komórkowego, indukcji apoptozy komórek oraz hamowania angiogenezy i przerzutów. Badania sugerują, że niskie dawki fitokannabinoidów mogą wpływać neuro- i kardioprotekcyjnie. Poza działaniem psychoaktywnym THC posiada właściwości przeciwbólowe, pobudzające, przeciwwymiotne, a ponadto może zwiększyć apetyt i obniżyć ciśnienie śródgałkowe. CBD przypisuje się działanie antypsychotyczne, przeciwzapalne, przeciwbólowe, zapobiegające nudnościom i niedokrwieniu, przeciwwymiotne, anksjolityczne oraz przeciwpadaczkowe.

Nasiona konopne to cenne źródło witaminy E i minerałów: wapnia, żelaza, cynku, fosforu i magnezu. Zawierają one około 20-25% białka oraz 28-35% oleju bogatego w nienasycone kwasy tłuszczowe. Wśród związków aktywnych oleju konopnego szczególne miejsce zajmuje 4% kwasu γ-linolenowego (GLA) oraz kwas linolowy i α-linolenowy, które zapewniają odpowiednią proporcję wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-6 do omega-3 (3:1). Zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych w nasionach konopi jest szacowana na ok. 10%. Głównym białkiem nasion konopi jest edestyna (67-75% wszystkich białek), która zawiera wszystkie niezbędne aminokwasy, w tym znaczną ilość argininy, kwasu glutaminowego, metioniny i cysteiny. Peptydy wzmacniają właściwości antyoksydacyjne, wpływają na neutralizowanie wolnych rodników i hamowanie peroksydacji lipidów. W skład nasion wchodzi także kwas fitynowy, cholina, lecytyna, chlorofil, trigonelina i witamina K.

Surowiec wykazuje właściwości przeciwutleniające, usprawnia krążenie krwi, zmniejsza ryzyko miażdżycy i choroby niedokrwiennej serca. Poprawia wygląd skóry, włosów i paznokci oraz poprawia funkcjonowanie układu odpornościowego. Wysoka zawartość niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych łagodzi suchość skóry, wyprysk, objawy łuszczycy i stan zapalny. Oprócz tego poprawia strukturę cementu międzykomórkowego, dzięki czemu zabezpiecza skórę przed czynnikami zewnętrznymi. Kompleks witamin w oleju konopnym zwiększa elastyczność skóry, zapobiega powstawaniu zmarszczek i wykazuje działanie antyoksydacyjne.

Charakterystyczny smak i zapach konopi wynika z obecności węglowodorów terpenowych (głównie β-kariofilen i α-humulen (seskwiterpeny) oraz monoterpen, mircen). Terpeny wykazują działanie przeciwbakteryjne, przeciwzapalne i uspokajające.

Inne związki aktywne to karotenoidy (głównie luteina, β-karoten i zeaksantyna w mniejszych ilościach). Do związków fenolowych zaliczane są lignany, lignanoamidy i amidy fenolowe, a oprócz nich flawonoidy, takie jak: izoflawony, flawonole, flawanony, flawanole.

Odzież z włókien konopnych charakteryzuje się wysoką higroskopijnością, przyjemną strukturą, przewiewnością i brakiem tendencji do gromadzenia ładunków elektrostatycznych. Konopie włókniste o wysokich właściwościach fitoremediacyjnych są użyteczne do oczyszczania gleb zdegradowanych przez przemysł wydobywczy i metalurgiczny. Uprawa konopi sprzyja zahamowaniu rozwojowi innych niepożądanych roślin oraz szkodników roślin.

Istnieje wiele dróg i możliwości podania konopi siewnych: doustnie, wziewnie, na śluzówkę jamy ustnej i nosa, doodbytniczo, dopochwowo, a nawet transdermalnie.

Na rynku dostępna jest także żywność konopna, np. olej z nasion, mąka konopna, orzechy konopne.

W Polsce jako lek dopuszczony jest kwiatostan konopi, który pacjent przyjmuje wziewnie. Zalecaną metodą jest waporyzacja, która polega na podgrzewaniu surowca do temperatury, w której składniki bioaktywne parują, ale nie dochodzi do zjawiska spalania, co ogranicza skutki uboczne. W celu jak najefektywniejszej waporyzacji susz powinien być dokładnie rozdrobniony, a temperatura odpowiednio dobrana (>230°C rozpoczyna się spalanie, którego należy unikać). W metodzie tej wykorzystuje się profesjonalne urządzenia — waporyzatory.

Olej z konopi może być spożywany doustnie oraz stosowany zewnętrznie na skórę i włosy. Z uwagi na wrażliwość oleju na promienie słoneczne należy przechowywać go w butelce z ciemnego szkła, najlepiej w lodówce. Obecnie dostępne są również preparaty w postaci maści, żeli lub kremów do stosowania w łagodzeniu objawów zapalenia stawów.

Kannabinoidy są intensywnie metabolizowane przez CYP450. THC hamuje głównie CYP2C9 i CYP3A4, a CBD hamuje głównie CYP2C19. W efekcie konopie siewne mogą zwiększać stężenie np. warfaryny, takrolimusu czy klobazamu. Analogicznie, działanie kannabinodiów mogą nasilać leki będące inhibiotami CYP3A4 (np. ketokonazol, makrolid, werapamil i augmentyna) czy inhibiotami CYP2C19 (np. amiodaron, kotrimoksazol, fluoksetyna). Konopie siewne wykazują działanie addytywne z sympatykomimetykami, co objawia się tachykardią, niedociśnieniem lub nadciśnieniem. Jednoczesne stosowanie opioidów, leków zwiotczających mięśnie lub spożywanie alkoholu może wywołać nadmierną senność i ataksję. Wśród leków mogących obniżać stężenie THC występują: karbamazepina, fenytoina, fenobarbital, prymidon, ryfampicyna, ryfabutyna oraz dziurawiec zwyczajny. Długotrwałe utrzymywanie się w organizmie dużych dawek THC może powodować interakcje z następującymi grupami leków: opioidy, benzodiazepiny, barbiturany, fenotiazyny, β-adrenolityki, leki antycholinergiczne, inhibitory cholinoesterazy. Stosowanie konopi siewnych z małą zawartością THC, a dużą CBD wiąże się z niskim ryzykiem wystąpienia klinicznie istotnych interakcji.

Do skutków ubocznych stosowania konopi siewnych należą nudności, zmęczenie i drażliwość. Poprzez wpływ na ośrodkowy układ nerwowy mogą powodować zawroty głowy, zaburzenia widzenia, senność lub problemy ze snem. Ponadto mogą wystąpić halucynacje, psychozy, częstoskurcz i depresja. Przypuszcza się, że częste palenie suszu może przyczyniać się do osłabienia odporności, stanów zapalnych dróg oddechowych, a w skrajnych przypadkach np. do nowotworu płuc. Substancje aktywne utrzymują się w organizmie przez bardzo długi czas, wielokrotnie dłuższy niż czas bezpośredniego działania konopi. W wyniku nagromadzenia związków aktywnych może dojść do zaburzenia koncentracji, logicznego myślenia i koordynacji ruchowej. Dostarczenie do organizmu dawki 20 mg THC upośledza aktywność psychomotoryczną na 24 godziny. Z dotychczasowych badań wynika, że stosowanie CBD nie wywołuje efektu uzależniającego. Połączenie CBD z THC łagodzi skutki uboczne THC. Fitokannabinoidy mogą wpływać na funkcje układu rozrodczego. Początkowo stosowanie kannabinoidów sprzyja zwiększeniu doznań seksualnych, ale przy dłuższym stosowaniu może doprowadzić u kobiet do spadku libido, wydłużenia cyklu, braku owulacji i zaburzenia płodności. Może towarzyszyć temu wzrost testosteronu u kobiet i w konsekwencji hirsutyzm. U mężczyzn może wystąpić zmniejszenie liczby i ruchliwości plemników.