Rooibos - skład, właściwości i zastosowanie

Czerwonokrzew afrykański jest uprawiany na południowoafrykańskich plantacjach. Plony pozyskuje się po około dwóch latach od ich założenia. Cenionym surowcem zielarskim są liście oraz górna część łodygi rooibos (ok. 5 cm odcinek), które zbiera się, kruszy i moczy, a następnie usypuje w kopce w których zachodzą procesy fermentacyjne. W ten sposób powstaje tzw. rooibos czerwone, które po zaparzeniu daje napar o czerwono- brązowej barwie, słodkawym zapachu i łagodnym smaku. Jeżeli po zbiorze proces fermentacji surowca jest zahamowany na skutek potraktowania go parą wodą uzyskuje się inny produkt tj. rooibos zielone (mniej popularne, stanowiące niewielką część produktu eksportowanego). Jego zaparzenie daje napój o jasnej barwie i nieco trawiastym posmaku. Poza walorami smakowymi napar rooibos jest wartościowy dla naszego zdrowia. Wysoka zawartość polifenoli (głównie dihydrochalkonów) gwarantuje właściwości przeciwutleniające naparu. Redukcja stresu oksydacyjnego jest zjawiskiem ograniczającym rozwój wielu chorób, w tym nowotworów, schorzeń układu sercowo - naczyniowego, chorób neurodegeneracyjnych oraz cukrzycy.

Włączenie naparu z czerwonokrzewu afrykańskiego do codziennej diety ma więc działanie ochronne, zwłaszcza na wątrobę (hepatoprotekcja). W badaniach na zwierzętach wykazano zwiększoną regenerację tego narządu na skutek zahamowania procesów peroksydacji lipidowej w obrębie hepatocytów (komórek wątroby) i zmniejszone stłuszczenie wątroby mimo wysokotłuszczowej diety. 

Wypijanie naparu z rooibos pomaga zachować prawidłowe ciśnienie tętnicze krwi. Związki czynne rośliny hamują enzym- konwertazę angiotensyny, a więc działają podobnie jak grupa popularnych leków hipotensyjnych. Rooibos działa przeciwzapalnie i hipolipemicznie, przez co zmniejsza ryzyko pojawienia się zmian miażdżycowych w obrębie naczyń krwionośnych.

Codzienne wypijanie naparu z czerwonokrzewu afrykańskiego może pomóc w regulacji poziomu glukozy we krwi. Badania wykazały zwiększenie wrażliwości komórek na insulinę pod wpływem związków czynnych zawartych w rooibos oraz poprawę metabolizmu glukozy w komórkach organizmu. Napary z czerwonokrzewu wspomagają również proces odchudzania się na skutek przyspieszania procesów metabolicznych. 

Rooibos ma udowodnione eksperymentalnie właściwości przeciwdrobnoustrojowe. Ekstrakt z rośliny skutecznie hamuje wiele bakterii Gram (+) m.in. Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Bacillus cereus, Listeria monocytogenes, jak i Gram (−) m.in. Escherichia coli. Napar rooibos wypijany po posiłkach ułatwia trawienie. Działa rozkurczowo łagodząc tym samym dokuczliwe bóle żołądka i wzdęcia (w Afryce naparami z czerwonokrzewu leczy się kolki niemowlęce), a także pomaga w łagodzeniu dolegliwości żołądkowo - jelitowych na tle infekcyjnym np. biegunek czy wymiotów. 

Napary z rooibos mogą być wypijane wieczorem, ponieważ nie zawierają kofeiny. Są szczególnie polecane dla osób zmagających się z nadmiernym napięciem nerwowym, bólami głowy czy bezsennością. Niska zawartość kwasu szczawiowego sprawia, że po rooibos tea mogą bezpiecznie sięgać osoby z tendencją do odkładania się kamieni w nerkach. Substancje czynne obecne w czerwonokrzewie afrykańskim pomagają ograniczać objawy alergii i astmy.

Ekstrakt z rooibos znajdziemy w gotowych produktach kosmetycznych (kremach, balsamach, maskach, płynach do kąpieli czy peelingach). Własnoręcznie przyrządzone napary z rośliny mogą być używane do przecierania skóry problematycznej, z tendencja do trądziku, a także zmianami typu egzema czy wysypka. 

Czerwonokrzew afrykański Aspalathus linearis to roślina należąca do rodziny bobowatych Fabaceae. Nazywany jest również aspalatem prostym lub rooibos. Jest gatunkiem endemicznym, który występuje jedynie na terenie Afryki Południowej, w obrębie Państwa Przylądkowego (Capensis), w górach Cederberg. Krzew rośnie w klimacie  śródziemnomorskim, z występującym upalnym latem i deszczową zimą. Roślina preferuje dobrze przepuszczalną, kwaśną glebę o piaszczystej strukturze (optymalne pH w zakresie 3-3,5). Wymaga ciepłego i słonecznego stanowiska wzrostu oraz średnich rocznych opadów na poziomie 300 - 350mm. W środowisku naturalnym roślinę można spotkać na piaszczystych wzgórzach i zboczach górskich. Czerwonokrzew afrykański żyje w symbiozie z niektórymi bakteriami glebowymi, co pozwala roślinie na wiązanie azotu z powietrza. Rooibos ma postać miotłowato rozgałęzionego krzewu dorastającego do 1- 1,5 metra wysokości. W obrębie gatunku wyróżnia się kilka podtypów rooibos, różniących się mocno między sobą cechami morfologicznymi. Rooibos uprawny posiada równowąskie, jasnozielone liście przypominające igiełki. Wymiary liści to średnio 2- 6 cm długości i 1 mm grubości. Liście wyrastają wzdłuż prostych, smukłych gałęzi, które początkowo są czerwonawe. Blaszki liściowe rooibos są pozbawione szypułek i przylistków. Okres kwitnienia rośliny ma miejsce od wiosny do wczesnego lata. Drobne i żółte kwiaty czerwonokrzewu afrykańskiego są osadzone na szypułkach. Występują pojedynczo lub po kilka sztuk na końcach gałęzi. Owocem jest mały (około 1,5 cm długości) owłosiony strąk w kształcie lancy, zawierający zwykle od jednego do dwóch twardych, żółtych nasion.

Obecnie rooibos jest uprawiany na plantacjach w Republice Południowej Afryki. Uprawy rośliny w innych miejscach na świecie zakończyły się niepowodzeniem. Trwałość takiej plantacji to około 6 lat (rooibos z czasem drewnieje). Gotowość surowca do zbioru uzyskuje się po upływie 2 lat od rozpoczęcia uprawy.

W języku afrikaans rooibos oznacza czerwony krzew.

Czerwonokrzew afrykański (rooibos) jest źródłem wielu związków biologicznie aktywnych. Napar przyrządzony z rośliny jest bogaty w związki fenolowe, przy jednocześnie małej ilości garbników i braku kofeiny. Dotychczas wyizolowano ponad 180 różnych substancji z grupy polifenoli, głównie flawonoidów (dihydrochalkony, flawony, flawonole, flawanony), kwasów fenolowych i fenylopropanoidów.

Dihydrochalkony rooibos to przede wszystkim aspalatyna i notofagina, a także cykliczna aspalalina. Do flawonów stanowiących najliczniejszą grupę związków flawonoidowych czerwonokrzewu afrykańskiego należą luteolina i chryzoeriol, a także C-glikozydy flawonowe: pochodne apigeniny (witeksyna, izowiteksyna i wicenina-2), chryzeoriolu (skoparyna) oraz luteoliny (orientyna, izoorientyna, karlinozyd, neokarlinozyd, izokarlinozyd). Flawonole rooibos to m.in. kwercetyna, hiperozyd, izokwercytryna, rutyna, 3-O-robinobiozyd, 3-O-arabinoglukozyd kwercetyny. Flawanony to głównie pochodne eriodykcjolu. Kwasy fenolowe Aspalathus linearis to m.in. kwas hydroksybenzoesowy, salicylowy, protokatechowy, gentyzynowy, α-rezorcylowy, wanilinowy, syryngowy i galusowy oraz pochodne kwasu hydroksycynamonowego: kawowy, p-kumarowy, ferulowy, synapinowy, chlorogenowy i 3,4,5-trihydroksycynamonowy. Przedstawicielem fenylopropanoidów rooibos jest 2-O-glukozyd kwasu fenylopirogronowego (PPAG) oraz syryngina  i safflomina A. Poza polifenolami w rooibos wykryto niewielką ilość substancji garbnikowych tj.(+)-katechiny oraz śladowe ilości (-)-epikatechiny, (-)-galokatechiny, (-)-galusanu epikatechiny, (-)-galusanu galokatechiny, (-)-galusanu epigalokatechiny , lignanów (wladinolu F, sekoizolarycyrezynolu oraz O-diglukozydu sekoizolarycyrezynolu), kumaryn (eskulina i eskuletyna), a także związów lotnych warunkujących specyficzny zapach rośliny. Substancje mineralne zawarte w rooibos to m.in. sód, potas, magnez, wapń, fosfor.

Rooibos stanowi istotny element profilaktyki chorób układu krążenia oraz może wspomagać proces ich leczenia. Bogaty w polifenole czerwonokrzew afrykański ma właściwości kardioprotekcyjne. W badaniach na zwierzętach ekstrakt z fermentowanego oraz zielonego rooibos chronił komórki serca przed uszkodzeniem niedokrwiennym/reperfuzyjnym. Okazało się bowiem, że suplementacja Aspalathus linearis znacząco poprawiła wydajność rzutu aortalnego po wywołanej reperfuzji (w porównaniu z sercami zwierząt otrzymujących zieloną herbatę Camellia sinensis). W innym eksperymencie podawanie naparu z fermentowanych liści czerwonokrzewu afrykańskiego chroniło komórki serca (kardiomicocyty) zwierząt z cukrzycą przed pojawieniem się kardiomiopatii cukrzycowej. To ważny aspekt, ponieważ osoby zmagające się z cukrzycą są bardziej narażone na choroby serca m.in. na skutek zaburzonej równowagi oksydacyjnej w komórkach mięśnia sercowego. Podobne efekty zaobserwowano podczas podawania pojedynczej substancji: 2-O-β-D-glukozydu kwasu fenylopirogronowego (PPAG) wyizolowanego z Aspalathus linearis. Związek wyraźnie osłabiał zaburzenia metaboliczne w kardiomiocytach spowodowane stanem hiperglikemii.

Wypijanie kilku filiżanek rooibos dziennie wpływa obniżająco na poziom lipidów osocza tj. cholesterolu całkowitego, frakcji LDL oraz trójglicerydów (prewencja miażdżycy). Napary rooibos obniżają również ciśnienie tętnicze krwi, co może wiązać się ze zdolnością składników rośliny do hamowania enzymu konwertazy angiotensynowej (ACE).

Czerwonokrzew afrykański pomaga w kontrolowaniu poposiłkowego poziomu glukozy we krwi oraz poprawia glikemię na czczo u osób cierpiących na cukrzycę typu II. Zbadano, że flawony C-glukozydowe wykryte w ekstraktach z rośliny (głównie związki izoorientyny, orientyny, izowitreksyny, witreksyny, izokwercytryny i rutyny) wykazują silniejsze działanie hamujące α-glukozydazę niż enzym akarboza. Wypijanie naparu rooibos po posiłkach zapobiega więc dużym skokom glukozy we krwi na skutek hamowania wchłaniania cukrów w przewodzie pokarmowym (blokowanie aktywności enzymów alfa-amylazy, alfa- glukozydazy i dipepdydylopeptydazy 4). Drugi mechanizm działania przeciwcukrzycowego rooibos polega na zwiększeniu wydalania glukozy z organizmu wraz z moczem na skutek hamowania kotransportera sodowo-glukozowego typu 1 i 2 (SGLT1, SGLT2). Hamowanie resorpcji zwrotnej glukozy udowodniono dla dihydrochalkonów rooibos m.in. aspalatyny i notofaginy. Dihydrochalkony Aspalathus linearis zwiększają także produkcję insuliny w komórkach beta wysp trzustkowych, podnoszą wrażliwość komórek organizmu na insulinę i usprawniają metabolizm węglowodanów w komórkach ciała. 

Czerwonokrzew afrykański wykazuje działanie przeciwbakteryjne wobec wielu szczepów bakterii, zarówno tych Gram (+) jaki Gram (-) oraz patogennych grzybów. Wykazano, że związki czynne rośliny hamują rozwój Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Bacillus cereus, Listeria monocytogenes, Streptococcus mutans, Micrococcus luteus oraz drożdżaka Saccharomyces cerevisiae. W badaniach in vitro udowodniono, że napary z Aspalathus linearis zwiększają siłę działania antybiotyku penicyliny G wobec patogenów Gram (+). Synergizm tego działania jest korzystny, ponieważ może skutkować zwiększeniem skuteczności leku konwencjonalnego przy jednoczesnym zmniejszeniu dawki antybiotyku i co za tym idzie - niższym ryzyku działań niepożądanych. Badania wykazały, że napar rooibos może być zastosowany jako środek profilaktyczny lub wspomagający w terapii infekcji Helicobacter pylori. Infekcja tą bakterią jest jedną z głównych przyczyn występowania wrzodów żołądka.

Rooibos zawiera szerokie spektrum bioaktywnych związków fenolowych i ma udowodniony badaniami wpływ na poziom hormonów, w tym hormonów płciowych (zarówno testosteronu, jak i estrogenów). W badaniach in vitro na hodowlach komórkowych TM3 Leydiga ekstrakt z czerwonokrzewu afrykańskiego wykazał działanie antyandrogenowe. W badaniach na zwierzętach wykazano, że związki czynne zawarte w niefermentowanym rooibos znacząco poprawiają koncentrację, żywotność i ruchliwość plemników najprawdopodobniej dzięki wysokiej zawartości przeciwutleniaczy w roślinie. Podejrzewa się jednak, że długotrwałe narażenie na rooibos może skutkować subtelnymi zmianami strukturalnymi w męskim układzie rozrodczym i upośledzać płodność. Dihydrochalkony rooibos m.in. aspalatyna i notofagina wpływają na proces steroidogenezy w nadnerczach hamując syntezę hormonów steroidowych (m.in. aldosteronu i kortyzolu, androstendionu i 11β-hydroksyandrostendionu).

Z wysuszonych, rozdrobnionych/ sproszkowanych liści oraz górnych części łodyg czerwonokrzewu afrykańskiego sporządza się napar nazywany rooibos (rooibostee). 

Brakuje badań na temat bezpiecznych ilości naparów możliwych do wypicia w ciągu dnia.

W sprzedaży znajdziemy  głównie rooibos czerwony (poddany procesowi fermentacji w czasie obróbki) oraz rzadko występujący rooibos zielony (niefermentowany) o wyższej zawartości polifenoli.

Napar rooibos sporządza się z ok.1,5 grama surowca, który należy zalać wrzącą wodą i zaparzać przez 8- 10 minut pod przykryciem. Napar można spożywać gorący lub w postaci mrożonej. Możliwe jest również powtórne parzenie surowca, musi być jednak nieco wydłużone. 

Ze względu na to że herbata rooibos nie zawiera kofeiny można ją bezpiecznie wypijać również wieczorem, przed snem.

Ekstrakt z czerwonokrzewu możemy występuje również w gotowych produktach kosmetycznych (kremach, balsamach, maseczkach).

Należy zachować ostrożność podczas jednoczesnego stosowania czerwonokrzewu afrykańskiego i leków obniżających ciśnienie krwi z grupy inhibitorów konwertazy angiotensyny (ACE - inhibitory). Do tych leków należą m.in. benazepryl, chinapryl, cilazapryl, enalapryl, kaptopryl, izynopryl, peryndopryl, ramipryl, trandolapryl. Połączenie rooibos i wyżej wymienionych substancji leczniczych może skutkować nadmiernym spadkiem ciśnienia tętniczego krwi. 

Rooibos może zwiększać poziom atorwastatyny (leku na podwyższony poziom 
cholesterolu) we krwi. Wiąże się to z wyższym ryzykiem skutków ubocznych tego leku.

Czerwonokrzew afrykański może zmieniać farmakokinetykę leków metabolizowanych przez wątrobę.

Roślina wpływa na układy mikrosomalne CYP 450 hamując ich aktywność tj. izozymy CYP1A2, CYP2C19, CYP2C9, CYP2C8, CYP2D6 i CYP 3A4. Powoduje to zwiększone stężenie wybranych leków we krwi i nasilenie ich działań niepożądanych. Należy zachować ostrożność m.in. w razie terapii lekami z grupy tiazolidynedionów (pioglitazon) oraz pochodnymi sulfonylomocznika (glibenklamid, gliklazyd, glimepiryd, glipizyd, glikwidon).

Ekstrakty organiczne oraz napary wodne z rooibos wykazują synergizm działania z antybiotykiem - penicyliną G, zwiększając efekt przeciwbakteryjny leku. W tym samym badaniu zauważono, że wodny i organiczny ekstrakt Aspalathus linearis zwiększał wychwyt nystatyny z przewodu pokarmowego i nasilał toksyczny wpływ antybiotyku na organizm zwierząt.

Napary z czerwonokrzewu afrykańskiego spożywane w umiarkowanych ilościach są uznane za bezpieczne dla człowieka. W badaniach na ochotnikach wykazano podwyższony poziom wskaźników wątrobowych ALAT i ASPAT oraz podwyższony poziom kreatyniny we krwi. Uczestnicy badania wypijali 1400 ml naparu z rooibos dziennie przez 6 tygodni.

W literaturze opisano przypadek uszkodzenia wątroby i trombocytopenii (zmniejszenie ilości płytek krwi) u mężczyzny wypijającego 2400 ml naparu z rooibos dziennie.