Beta-karoten (prowitamina A) – właściwości i zastosowanie. Beta-karoten a opalanie

Beta-karoten jest z nami od zawsze. O jego istnieniu dowiedzieliśmy się niespełna 200 lat temu. Szereg badań pozwolił odpowiedzieć na wiele pytań związanych z tym naturalnym barwnikiem. Czy ma właściwości lecznicze? Które warzywa są bogate w beta-karoten i gdzie jest go najwięcej? Czy ten barwnik przyciemnia skórę? Czy istnieją tabletki na opaleniznę, jak długo je stosować, po jakim czasie zaobserwujemy efekty? Czy jest szkodliwy? Poniżej przybliżamy odpowiedzi na te i więcej pytań. 

1. Beta-karoten – czym jest? Jaką rolę odgrywa w organizmie? 
2. Beta-karoten – jak działa? 
3. Beta-karoten – gdzie występuje? 
4. Zastosowanie beta karotenu  
5. Beta-karoten w suplementach – kiedy stosować? Jak dawkować? Który wybrać?  
6. Skutki uboczne i przeciwwskazania do stosowania beta karotenu

Beta-karoten – czym jest? Jaką rolę odgrywa w organizmie? 

Beta-karoten (β-karoten) jest substancją chemiczną zaliczaną do karotenoidów. W swojej cząsteczce zawiera wyłącznie 40 atomów węgla oraz 56 atomów wodoru, co między innymi zalicza go do grupy karotenów. Jako cząsteczka niepolarna niezwykle słabo rozpuszcza się w wodzie, dobrze natomiast w tłuszczach. Jest komponentem, który występuje w tkankach roślin, zwierząt, bakterii oraz grzybów. Jest barwnikiem nadającym kolor od żółtego do intensywnie pomarańczowego. To właśnie beta-karoten sprawia, że marchewka jest marchewkowo-pomarańczowa!  

Z biochemicznego punktu widzenia odgrywa istotną rolę w naszym organizmie. Jest bowiem prekursorem (prowitaminą) witaminy A. Inna ważna właściwość beta-karotenu, która z pewnością pozytywnie wpływa na nasze zdrowie i jakość życia, to silne właściwości przeciwutleniające (antyoksydacyjne). Działa również jako osłona skóry przed negatywnym działaniem promieniowania UV. Można w dużym uogólnieniu powiedzieć, że jest swego rodzaju filtrem słonecznym. Pozytywnie wpływa na nasz narząd wzroku, wspomagając zwłaszcza osoby borykające się z problemami z widzeniem po zmierzchu. 

Beta-karoten – jak działa? 

β-karoten jest prekursorem witaminy A. Oznacza to, że na skutek zmian w budowie chemicznej może zostać przekształcony do tej witaminy i tym samym być jej cennym źródłem. Cały proces odbywa się w naszym ciele (w jelitach oraz w wątrobie) na skutek działania wyspecjalizowanych cząsteczek (np. enzymu dioksygenazy β-karotenowej). Tym samym wpływa na wszelkie procesy, w których witamina A odbywa kluczową rolę, np. poprawia kondycję naszej cery czy chroni narząd wzroku przed zwyrodnieniami związanymi z wiekiem. Bywa stosowany w terapii uczulenia na słońce. 

Liczne badania naukowe dowodzą, że ma również silne właściwości przeciwutleniające. Powodują one, że nasz organizm łatwiej radzi sobie ze zjawiskiem nazywanym stresem oksydacyjnym (wywołanym np. zanieczyszczeniem środowiska, stresem czy zła dietą). Co za tym idzie, zapobiega rozwinięciu wielu chorób, między innymi tych zaliczanych do kanonu chorób cywilizacyjnych. Wspomaga nasz organizm w walce z chorobami serca, neurodegeneracyjnymi czy niektórymi rodzajami nowotworów. Badania z 2017 roku wymieniają beta-karoten przyjmowany z pożywieniem jako czynnik obniżający populacyjną zapadalność na różne nowotwory (w tym nowotwory płuc).

Jednak na wysoką podaż beta-karotenu (zwłaszcza w postaci suplementów diety) powinny zwrócić uwagę osoby szczególnie narażone na nowotwory płuc (palacze czy osoby pracujące z czynnikami ryzyka np. azbest). Badania z 2008 roku wykazały, że u takich osób beta-karoten może być czynnikiem zwiększającym ryzyko rozwinięcia tego nowotworu. 

Beta-karoten a opalanie 

β-karoten jest składnikiem powszechnie znanym jako ten, który może ochronić naszą skórę przed niechcianymi skutkami długotrwałej ekspozycji na działanie promieni słonecznych (zwłaszcza tych z zakresu UV). Co więcej, jego suplementacja może przedłużyć czas, w którym cieszymy się odcieniem skóry wywołanym przez muśniecie słońca.  

Ochronne działanie tego karotenoidu związane jest z właściwościami antyoksydacyjnymi. Podczas opalania do skóry dociera promieniowanie UV, które powoduje szereg reakcji chemicznych, w wyniku których powstają niezwykle reaktywne cząsteczki – rodniki tlenowe. Te z kolei mogą wywoływać nieodwracalne zmiany w naszym organizmie (np. zmiany w DNA prowadzące do rozwinięcia nowotworów). Beta-karoten dezaktywuje takie cząsteczki, chroniąc nasz organizm.  

Na rynku znajdziemy balsamy z beta-karotenem lub olejki do opalania z beta-karotenem. Zgodnie z zalecaniami producentów są to preparaty, których zadaniem jest przyspieszenie procesu opalania lub pielęgnacja skóry po kąpieli słonecznej lub skóry suchej (wówczas barwnik najczęściej występuje w połączeniu z mocznikiem). 

Beta-karoten – gdzie występuje? 

Intuicyjnie możemy stwierdzić, że beta-karoten będzie występował w warzywach i owocach o barwie pomarańczowej. Faktycznie znajdziemy go w marchwi, batatach, dyni czy morelach. Jednak jego źródłami są również rośliny o innym niż pomarańczowe zabarwieniu. Całkiem sporo karotenu zawierają: jarmuż, szpinak, brokuły, papryka (zwłaszcza czerwona i żółta), melony, groszek czy wybrane odmiany sałat. Znajdziemy go również w przyprawach i ziołach (mielona papryka, pieprz cayenne, chilli, pietruszka, kolendra, majeranek czy szałwia). 

Zastosowanie beta karotenu  

Beta-karoten ma szerokie zastosowanie w wielu gałęziach przemysłu. Najintensywniej wykorzystywany jest w przemyśle kosmetycznym (i kosmetologicznym) jako składnik aktywny zapewniający niezbędne do prawidłowego funkcjonowania skóry źródło witaminy A, składnik przedłużający trwałość lub barwnik. Znajdziemy go w składzie preparatów chroniących przed fotostarzeniem cery, przeznaczonych do pielęgnacji skóry głowy czy przeciwtrądzikowych.  

Inna gałąź przemysłu, w której beta-karoten jest używany to branża spożywcza. Jest używany głównie jako barwnik spożywczy. Ze względu na swoje przeciwutleniające właściwości jego dodatek powoduje przedłużenie trwałość produktów. Użyty jako komponent żywności najczęściej występuje pod kodem E160a. W zastosowanie w branży spożywczej wpisuje się też jego użycie we wszelkich suplementach diety. 

Beta-karoten w suplementach – kiedy stosować? Jak dawkować? Który wybrać?  

Rynek bogaty jest w suplementy zawierające β-karoten. Znajdziemy go w wersji „solo” (czysty barwnik, najczęściej rozpuszczony w tłuszczu – w płynie) lub w połączeniu z innymi składnikami aktywnymi np. z witaminą E. 

Normy żywienia dla populacji Polski nie określają dokładnego dziennego zapotrzebowania na beta-karoten. Można je jednak oszacować na podstawie zapotrzebowania na witaminę A, której jest prekursorem. Zapotrzebowanie dzienne na tę witaminę ustalone na poziomie zalecanego spożycia (RDA, Recommended Dietary Allowances) wynosi: 

• dla dorosłych mężczyzn 900 μg/dobę,  
• dla dorosłych kobiet 700 μg/dobę,  
• dla kobiet w ciąży 770 μg/dobę,  
• dla dzieci w zależności od wieku od 400 do 900 μg/dobę, 
• według norm dla populacji Polski z 2020 roku (wartości podane w przeliczeniu na μg ekwiwalentu retinolu, 1 μg retinolu =  6 µg beta-karotenu).  

Ze względu na to, że preparaty zawierają β-karoten w zróżnicowanych dawkach zawsze przed rozpoczęciem kuracji należy przeczytać ulotkę, a wszelkie wątpliwości skonsultować z lekarzem lub farmaceutą. 

Skutki uboczne i przeciwwskazania do stosowania beta karotenu

β-karoten jest składnikiem stosunkowo bezpiecznym. Mimo że jest prekursorem witaminy A, to jego nadmierne spożywanie nie prowadzi do groźnego stanu – hiperwitaminozy witaminy A. Nasz organizm sam reguluje, w jakim stopniu barwnik zostanie przekształcony do postaci witaminy. Nie oznacza to, że nadmierne spożycie beta-karotenu nie ma skutków ubocznych. Raportowane są między innymi bóle głowy, brzucha czy biegunka. Najpopularniejszym i zarazem najmniej uciążliwym skutkiem ubocznym jest odkładanie się barwnika w naszej skórze, co powoduje jej przejściowe zabarwienie na pomarańczowy kolor. Jest ono szczególnie widoczne w miejscach, gdzie gromadzi się grubsza warstwa naskórka – łokcie, kolana czy spody stóp i dłoni. Niemniej jednak, jeżeli zastanawiasz się, czy beta-karoten można przedawkować, stosując suplementy, odpowiedź jest prosta – nie.