Interakcje leków z żywnością – jak ograniczyć ryzyko wystąpienia działań niepożądanych?

Wchłanianie i biodostępność substancji czynnych zawartych w lekach zależą m.in. od obecności innych substancji, w tym składników żywności. Przyjmowanie leków przed, po lub w trakcie posiłków może wpływać na ich wchłanianie w przewodzie pokarmowym – zmieniając m.in. czas pasażu jelitowego, pH, wydzielanie żółci czy ukrwienie błony śluzowej jelit. Jakie interakcje leków z żywnością są najbardziej niebezpieczne?

1. Interakcje leków z żywnością – jak ograniczyć ryzyko wystąpienia działań niepożądanych?
2. Żywność zwiększająca wchłanianie leku
3. Żywność zmniejszająca wchłanianie leku
4. Przyjmowanie leków z płynami – jak i czym je popijać?
5. Podsumowanie

Interakcje leków z żywnością – jak ograniczyć ryzyko wystąpienia działań niepożądanych?

Interakcje między żywnością a lekami mogą prowadzić zarówno do zwiększenia skuteczności terapii (np. poprawiając wchłanianie leku), jak i do jej osłabienia lub pojawienia się działań niepożądanych. Z tego względu kluczowe znaczenie ma przestrzeganie zaleceń dotyczących sposobu i czasu przyjmowania leków. Aby ograniczyć ryzyko wystąpienia działań niepożądanych, zawsze należy zapoznać się z ulotką leku, a w przypadku wątpliwości skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą. Warto również znać najczęściej występujące interakcje pomiędzy żywnością a lekami.

Żywność zwiększająca wchłanianie leku

• Pokarmy będące źródłem witaminy C (natka pietruszki, acerola, dzika róża, czarna porzeczka, kiwi, papryka) znacząco zwiększają wchłanianie niehemowego żelaza, a także mogą odwrócić hamujący wpływ takich substancji, jak wapń czy fosfor. Wzrost wchłaniania żelaza z posiłków roślinnych koreluje z ilością kwasu askorbinowego (wit. C).
• Wchłanianie i biodostępność lowastatyny – leku z grupy statyn powodującego redukcję hipercholesterolemii – ulega zwiększeniu, gdy produkt przyjmowany jest wraz z posiłkiem.
• Aktywność leku przeciwzakrzepowego – warfaryny – może ulec zwiększeniu po spożyciu gotowanej cebuli.
• Stężenie propranololu (lek nasercowy) w surowicy może być większe w przypadku przyjmowania go z pokarmem bogatym w białko. Jednocześnie zaobserwowano, że zmiana diety z wysokowęglowodanowej/niskobiałkowej na niskowęglowodanową/wysokobiałkową może prowadzić do szybszej eliminacji leku z organizmu po podaniu doustnym.
• Spożywanie napojów typu cola łącznie z ibuprofenem może wpływać na wzrost stężenia leku we krwi, co sugeruje nasilenie wchłanianie ibuprofenu po wypiciu tego rodzaju napoju.
• Pokarmy o znacznej zawartości tłuszczu mogą przyspieszać oraz zwiększać wchłanianie niektórych leków. Posiłki wysokotłuszczowe mogą zwiększać ilość teofiliny w organizmie, podczas gdy posiłki o wysokiej zawartości węglowodanów mogą ją zmniejszać. Niekontrolowany wzrost stężenia teofiliny we krwi może prowadzić do pojawienia się skutków ubocznych spowodowanych zbyt dużą dawką substancji czynnej, takich jak przyspieszenie akcji serca, zaburzenia rytmu serca, bóle i zawroty głowy, problemy ze snem.
• Lek przeciwhistaminowy – rupatadyna – stosowany w terapii chorób alergicznych o podłożu zapalnym jest podawany w dawce 20 mg w trakcie jedzenia, aby wyraźnie zwiększyć biodostępność rupatadyny.
• Inny lek przeciwhistaminowy – cymetydyna – jest podawany z pokarmem w celu utrzymania jego terapeutycznego stężenia we krwi. Część cymetydyny jest wchłaniana w obecności pokarmu, co pozwala na rozpuszczenie pozostałego leku po oczyszczeniu jelita.
• Badania sugerują, że glutamina i kwasy tłuszczowe omega-3 mogą być potencjalnie przydatnymi dodatkami do leczenia irynotekanem (lek przeciwnowotworowy z grupy inhibitorów topoizomerazy I).
• Pacjenci przyjmujący leki przeciwnadciśnieniowe odniosą korzyści ze stosowania umiarkowanej diety z ograniczeniem sodu.

Żywność zmniejszająca wchłanianie leku

Niektóre produkty spożywcze mogą zmniejszać wchłanianie leków, osłabiać ich działanie i prowadzić do niepowodzenia terapii. Warto wiedzieć, czego unikać, aby leki działały prawidłowo.

Mleko i przetwory mleczne

Mleko i przetwory mleczne są bogatym źródłem jonów dwuwartościowych, takich jak wapń i magnez, które mogą tworzyć kompleksy z niektórymi związkami chemicznymi występującymi w lekach. Może to zaburzać wchłanianie niektórych leków:

• antybiotyków – np. tetracyklin (ograniczają ich wchłanianie);
• chemioterapeutyków – chinolonów, merkaptopuryny (ograniczają biodostępność);
• niesteroidowych leków przeciwzapalnych (ibuprofen, ketoprofen, naproksen);
• substancji aktywnych z naparstnicy purpurowej;
• propranololu, amilorydu, omeprazolu, spironolaktonu i ranitydyny.

Główne skutki tych interakcji to zmniejszona biodostępność leków, zwiększenie lub zmniejszenie wydalania leków, wyczerpanie wchłaniania składników odżywczych.

W przypadku merkaptopuryny, która jest stosowana u pacjentów z ostrą białaczką limfoblastyczną i w przewlekłych białaczkach szpikowych, mleko krowie bogate w oksydazę ksantynową może prowadzić do inaktywacji merkaptopuryny i ograniczenia jej biodostępności. W związku z tym zaleca się, aby chorzy przyjmujący merkaptopurynę nie stosowali jej jednocześnie z nabiałem i zachowali kilkugodzinną przerwę.

Sok z grejpfruta

Spośród wszystkich soków owocowych substancje zawarte w soku z grejpfruta wchodzą w liczne interakcje z niemal wszystkimi rodzajami leków. Należy więc zachować ostrożność przy stosowaniu soku lub preparatów zawierających jego ekstrakt, np. w suplementach wspomagających odchudzanie. Z kolei związki występujące w soku z winogron mogą zmieniać sposób metabolizowania leku przez organizm (modyfikują zdolność wątroby do metabolizowania leków) oraz spowalniać rozkład niektórych leków, co może prowadzić do ich nadmiernego stężenia we krwi i zwiększenia ryzyka wystąpienia działań niepożądanych.

W jednym z doniesień naukowych opisano przypadek plamicy związanej z jednoczesnym przyjmowaniem cilostazolu, aspiryny i soku grejpfrutowego u 79-letniego mężczyzny. Plamica u chorego zniknęła po zaprzestaniu picia soku grejpfrutowego, przy jednoczesnym kontynuowaniu stosowania dotychczasowych leków. Eksperci sugerują, że składniki soku grejpfrutowego przyczyniły się do zahamowania metabolizmu cilostazolu, co doprowadziło do wzrostu jego poziomu we krwi i wystąpienia skutków ubocznych w postaci plamicy.

Sok grejpfrutowy jest przeciwwskazany u pacjentów przyjmujących:

• leki przeciwhistaminowe (np. astemizol) – ich poziom we krwi może wzrosnąć nawet kilkukrotnie, co zwiększa ryzyko zaburzeń rytmu serca;
• statyny (np. simwastatyna, lowastatyna) – ich nagromadzenie w organizmie może skutkować uszkodzeniem mięśni i nerek;
• blokery kanału wapniowego (np. nitrendypina) – stosowane w leczeniu nadciśnienia i chorób układu krążenia, mogą mieć silniejsze działanie niż oczekiwane;
• leki przeciwwirusowe (stosowane w terapii HIV), cyklosporynę (lek immunosupresyjny) oraz cyzapryd (stosowany przy chorobach przewodu pokarmowego) – ich metabolizm może być znacznie spowolniony, co prowadzi do zwiększonego ryzyka działań niepożądanych.

Pozostałe interakcje

• Jednoczesne spożywanie nasion sezamu z tamoksyfenem, który jest skutecznym preparatem przeciwnowotworowym, osłabia korzystny wpływ tamoksyfenu na regresję (zmniejszenie) ustalonego rozmiaru guza raka piersi reagującego na estrogen.
• Pokarmy bogate w tłuszcz powodują redukcję stężenia cykloseryny (bakteriostatycznego leku przeciwgruźliczego) w surowicy, co prowadzi do niepełnej eradykacji bakterii powodującej gruźlicę.

Obecność pożywienia w żołądku

• Feksofenadyna, loratadyna i cetyryzyna to leki przeciwhistaminowe, których skuteczność można zwiększyć, przyjmując je na pusty żołądek.
• Aby uzyskać szybką ulgę, acetaminofen należy przyjmować na pusty żołądek, ponieważ jedzenie może spowalniać wchłanianie acetaminofenu przez organizm.
• Wchłanianie rosuwastatyny, leku obniżającego poziom cholesterolu stosowanego w hiperlipidemii, jest znacząco zmniejszone po posiłku w porównaniu ze stanem na czczo, co sugeruje, że rosuwastatynę należy podawać na pusty żołądek.
• Jednoczesne przyjmowanie statyn z pożywieniem może zmieniać ich farmakokinetykę lub farmakodynamikę – zwiększa ryzyko działań niepożądanych takich jak uszkodzenia mięśni w postaci miopatii lub rabdomiolizy, a także zmniejsza ich działanie farmakologiczne. Spożywanie pektyny lub otrębów owsianych razem z lowastatyną zmniejsza wchłanianie leku.

• Wchłanianie jelitowe celiprololu (beta-bloker) jest hamowane, gdy lek jest przyjmowany z sokiem pomarańczowym.
• Żywność zawierająca tyraminę (dojrzewający ser, czerwone wino, przejrzałe banany, jogurt, pasta krewetkowa i salami) może oddziaływać na starsze inhibitory monoaminooksydazy (IMAO) i prowadzić do wystąpienia kryzysu nadciśnieniowego u pacjentów przyjmujących IMAO. Leki te – pomimo znacznej skuteczności w terapii depresji – mają ograniczone zastosowanie w praktyce klinicznej ze względu na ryzyko wystąpienia tzw. reakcji serowej.

Warzywa bogate w witaminę K a terapia przeciwzakrzepowa

• Zielone warzywa liściaste, takie jak brokuły, jarmuż, brukselka, natka pietruszki czy szpinak, zawierają duże ilości witaminy K, która może wpływać na działanie warfaryny. Nagłe zwiększenie lub zmniejszenie ich spożycia może zakłócić skuteczność leczenia i wpłynąć na bezpieczeństwo terapii przeciwzakrzepowej. Ponadto u osób starszych łączenie warfaryny z sokiem żurawinowym może prowadzić do wzrostu wartości INR, choć bez bezpośredniego ryzyka krwawień.

Leki przeciwdrgawkowe a poziom żelaza i sodu

Podczas stosowania nowoczesnych leków przeciwdrgawkowych warto kontrolować stężenie żelaza i sodu we krwi, ponieważ mogą one wpływać na ich poziom. Zaleca się również unikanie spożywania soku winogronowego i grejpfrutowego w ciągu 1–2 godzin po przyjęciu leku, aby uniknąć możliwych interakcji i zmian w przyswajalności substancji czynnych.

Wpływ błonnika na leki stosowane w chorobach serca i depresji

Błonnik może ograniczać wchłanianie niektórych leków, co obniża ich skuteczność. Dotyczy to m.in. glikozydów nasercowych (np. digoksyny) stosowanych w leczeniu niewydolności serca i zaburzeń rytmu oraz trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych (takich jak amitryptylina i imipramina).

Wapń a antybiotyki stosowane w zakażeniach układu oddechowego i moczowego

Produkty bogate w wapń (np. mleko, sery, jogurty, kefiry, maślanki, żywność wzbogacana oraz suplementy wapniowe) mogą utrudniać wchłanianie niektórych antybiotyków takich jak fluorochinolony i tetracykliny. Tworzą one bowiem nierozpuszczalne sole wapnia, które uniemożliwiają skuteczne działanie leków stosowanych w leczeniu zakażeń układu oddechowego i moczowego.

Przyjmowanie leków z płynami – jak i czym je popijać?

Na działanie leków i efektywność terapii mogą wpływać spożywane pokarmy oraz płyny. Zwykle najlepszym rozwiązaniem jest popijanie leków przegotowaną, niegazowaną, letnią wodą.

Warto stosować się do poniższych wskazówek:

• przed przyjęciem leku dokładnie zapoznaj się z dołączoną ulotką i wskazaniami producenta dotyczącymi jego stosowania, np. przed posiłkiem, w trakcie, po lub niezależnie od spożywanego pokarmu;
• popijaj leki szklanką przegotowanej wody;
• nie popijaj leków herbatą, kawą, mlekiem, jogurtem, sokami (zwłaszcza grejpfrutowym);
• w trakcie przyjmowania leków bezwzględnie zrezygnuj z alkoholu;
• podczas antybiotykoterapii ogranicz produkty mleczne, a także zachowaj odstęp minimum 2–3 godzin od przyjęcia leku;
• leki stosowane w schorzeniach tarczycy (np. lewotyroksyna) stosuj minimum godzinę przed wypiciem kawy.

Podczas terapii należy ograniczyć spożycie poniższych napojów.

• Sok grejpfrutowy

Wchodzi w liczne interakcje lekowe (zwłaszcza z lekami przeciwhistaminowymi, na podwyższony poziom cholesterolu, na nadciśnienie, depresję), może powodować wzrost stężenia niektórych leków we krwi i zwiększać ryzyko wystąpienia działań niepożądanych.

W celu ograniczenia ryzyka interakcji należy zachować odstęp minimum 4 godzin przed przyjęciem lub od przyjęcia leku a wypiciem soku grejpfrutowego. Przy regularnym i częstym spożywaniu grejpfrutów, pomimo zachowania zalecanego odstępu, może dojść do zmiany działania leków. Z tego względu warto poinformować lekarza o takim nawyku dietetycznym. Zbliżone oddziaływanie na farmakoterapię mogą mieć soki z czerwonych lub gorzkich pomarańczy.

• Inne soki owocowe (pomarańczowy, jabłkowy, żurawinowy)

Soki owocowe mogą zmniejszać skuteczność niektórych antybiotyków i leków na nadciśnienie. Sok żurawinowy może zwiększać ryzyko krwawień u osób przyjmujących leki przeciwzakrzepowe (np. warfarynę). Z kolei soki, takie jak sok żurawinowy, pomelo, pomarańczowy, grejpfrutowy i limonkowy, mogą nasilać działania niepożądane antykoncepcji hormonalnej, a zielona herbata osłabiać jej skuteczność.

• Produkty mleczne

Popijanie leków mlekiem lub jego przetworami (kefir, maślanka, jogurt) może osłabiać wchłanianie niektórych antybiotyków (np. tetracyklin) lub chemioterapeutyków (np. fluorochinolonów), a także ograniczać skuteczność leków na tarczycę (lewotyroksyny).

• Kawa i herbata

Zawarte w kawie i herbacie garbniki i taniny mogą ograniczać wchłanianie niektórych leków oraz pierwiastków, np. żelaza z posiłku lub syntetycznego z apteki. Z tego względu w trakcie posiłku warto zrezygnować z picia kawy i herbaty, aby przyswajalność składników z pożywienia była jak największa. Kofeina może wpływać na przyspieszone opróżnianie treści żołądka, co może mieć wpływ na tempo wchłaniania farmaceutyków. Może również wiązać niektóre minerały, jak wapń, magnez, potas, co może utrudniać ich wchłanianie, dlatego suplementy i leki z tymi pierwiastkami nie powinny być przyjmowane jednocześnie z kawą. Najlepiej zachować ok. 1–2 godziny przerwy.

• Alkohol

Spożywanie alkoholu, nawet w niewielkich ilościach, podczas farmakoterapii może nasilić działanie leków uspokajających, nasennych i przeciwbólowych, co zwiększa ryzyko groźnych skutków ubocznych. Alkohol może także osłabiać skuteczność niektórych antybiotyków i leków przeciwcukrzycowych, a czasem może prowadzić do poważnych działań niepożądanych (np. w przypadku łączenia z paracetamolem istnieje ryzyko poważnych uszkodzeń wątroby).

• Napoje energetyczne

Mogą wywołać podrażnienie żołądka i nasilać skutki uboczne niektórych leków. Dodatkowo zawarta w nich kofeina może zwiększać efekt pobudzający leków.

Podsumowanie

Żywność bywa pomijana jako potencjalna przyczyna interakcji lekowych. Tymczasem składniki zawarte w pokarmach mogą wpływać na wchłanianie, metabolizm i wydalanie leków, co może ograniczać skuteczność terapii lub zwiększać ryzyko wystąpienia skutków ubocznych. Niekiedy może pojawić się nawet nieoczekiwany efekt.

Interakcje leku z żywnością mogą wystąpić przypadkowo lub wskutek braku świadomości na temat właściwego przyjmowania leków i możliwych oddziaływań związków leczniczych.

Czasami lekarz wykorzystuje korzystne synergistyczne działanie leku i składników pokarmowych, np. zalecając przyjmowanie żelaza wraz z witaminą C, co zwiększa jego wchłanianie i efektywność leczenia. Większość interakcji jest jednak niekorzystna i niebezpieczna dla zdrowia i skuteczności terapii.

Eksperci zalecają, aby przed zastosowaniem leku dokładnie przeczytać ulotkę, a w przypadku wątpliwości skonsultować się z farmaceutą lub lekarzem.