Probiotyki i prebiotyki – kiedy je stosować? Czy trzeba to robić cały czas?

Zgodnie z definicją Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa oraz Światowej Organizacji Zdrowia probiotyki są żywymi mikroorganizmami, które przyjmowane w zalecanej i właściwej dawce przynoszą pozytywne rezultaty dla zdrowia gospodarza. Stosowanie probiotyków jest uznawane za bezpieczne i dobrze tolerowane.

1. Co to są probiotyki?
2. Gdzie mogą występować probiotyki? Produkty
3. Czym się charakteryzują probiotyki?
4. Naturalne probiotyki – przykłady produktów
5. Czym są prebiotyki?
6. Czym są synbiotyki?
7. Czym się różnią probiotyki od prebiotyków?
8. Kiedy stosować prebiotyki i probiotyki?
9. Jakie prebiotyki i probiotyki są najlepsze?
10. Jak dawkować probiotyki podczas infekcji?
11. Czy prebiotyki i probiotyki trzeba stosować cały czas przez cały rok?
12. Przerost flory jelitowej przez probiotyki
13. Jakie są skutki uboczne przewlekłego stosowania probiotyków i prebiotyków?
14. Czy można stosować probiotyki i prebiotyki w ciąży?

Co to są probiotyki?

Pierwszym zarejestrowanym probiotykiem było sfermentowane mleko przeznaczone do spożycia przez ludzi. Natomiast idea probiotyków została zaczerpnięta z Biblii oraz świętej księgi hinduizmu. W 1870 roku Metchnikoff jako pierwszy rosyjski naukowiec zaobserwował korelację pomiędzy spożywaniem żywności fermentowanej mającej kontakt z bakteriami kwasu mlekowego w postaci kefirów, jogurtów i kwaśnego mleka a długim, zdrowym życiem bułgarskich chłopów.

W kolejnych latach naukowiec Tissier zasugerował, że bakterie Bifidobacterium mogą być skuteczne w profilaktyce infekcji u niemowląt, co tłumaczył dominującą obecnością tego szczepu flory jelitowej dzieci karmionych mlekiem matki. Przełom w rozwoju probiotyków nastąpił w 1926 roku, gdy Henneberg zaproponował wykorzystanie izolatu jelitowego Lactobacillus acidophilus do wytworzenia tzw. „jogurtu reformowanego”. Stosowanie szczepów Lactobacillus rozpowszechniło się w Europie Zachodniej.

Gdzie mogą występować probiotyki? Produkty

Probiotyki są składnikiem żywności fermentowanej, do której należą np. jogurty, kefiry, maślanki, tempeh. Inne sfermentowane produkty spożywcze, takie jak kwaśna śmietana, ser, chleb na zakwasie, piwo winne, sfermentowane mięso i sfermentowane warzywa (np. kiszona kapusta), zazwyczaj nie zawierają żywych kultur w gotowych produktach.

Probiotykami mogą być bakterie, grzyby i drożdże. Jako kultury probiotyczne baterii zwykle stosowane są szczepy Lactobaillus i Bifidobacterium. Wybranie właściwego szczepu bakterii, który przyniesie najlepsze korzyści zdrowotne, jest skomplikowanym i złożonym procesem.

Suplementacja probiotykami przynosi liczne pozytywne rezultaty dla zdrowia: immunologiczne, biochemiczne, fizjologiczne oraz przeciwdrobnoustrojowe. W 2001 roku wspólny komitet Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa oraz Światowej Organizacji Zdrowia (FAO/WHO) podał definicję probiotyków, opisując je jako „żywe mikroorganizmy, które podawane w odpowiednich ilościach przynoszą korzyści zdrowotne gospodarzowi”.

Kryteria, które muszą spełnić bakterie, aby można je było zaliczyć do probiotyków:

• zgodnie z prawem GRAS (ang. Generally Recognized As Safe) muszą być uznane za bezpieczne dla zdrowia i dobrze tolerowane,
• muszą istnieć dowody naukowe i wyniki badań potwierdzające realne korzyści zdrowotne wynikające z działania danych bakterii,
• wymagane jest, aby bakterie docierające do jelit były żywe.

Czym się charakteryzują probiotyki?

Probiotyki charakteryzują się:

• bezpieczeństwem stosowania,
• funkcjonalnymi właściwościami (duża zdolność przetrwania, łatwość kolonizacji i przylegania, przeciwdziałanie namnażaniu się patogenów, takich jak: Helicobacter pylori, Salmonella, Listeria i Clostridium),
• dobrą funkcjonalnością technologiczną (dobra żywotność, wzrost w środowisku mlecznym, duża stabilność biochemiczna, odporność na działanie bakteriofagów).

Żywe mikroorganizmy w postaci probiotyków zapewniają efekty lecznicze i odżywcze organizmowi, w którym bytują. Mogą działać przeciwdrobnoustrojowo poprzez ograniczenie wzrostu niekorzystnych dla gospodarza organizmów, np. grzybów podczas stosowania antybiotykoterapii.

Regularne przyjmowanie właściwych probiotyków wspomaga odbudowę naturalnej flory bakteryjnej oraz zachowanie jej równowagi, co przekłada się na lepszy metabolizm, lepsze funkcjonowanie jelit i układu pokarmowego oraz większą ochronę przed zakażeniami i rozwojem chorobotwórczych drobnoustrojów.

Naturalne probiotyki – przykłady produktów

W przemyśle spożywczym i farmaceutycznym kluczowym wyzwaniem jest zapewnienie przetrwania i aktywności pożytecznych kultur bakteryjnych w świetle zmiennych warunków przewodu pokarmowego. Przykładem produktu zawierającego żywe kultury bakterii o korzystnym działaniu dla zdrowia są jogurty. Pozytywne rezultaty może przynieść jedzenie sfermentowanej żywności.

Dzięki obecności w tym rodzaju żywności cukrów i/lub błonnika korzystne kultury bakterii rozwijają się i wzrastają. Probiotyczne produkty spożywcze w postaci kiszonek to np.: ogórki kiszone, kapusta kiszona, zakwas buraczany, kimchi. Przy stosowaniu żywności sfermentowanej należy sprawdzić, czy nie była ona poddana procesowi pasteryzacji, który niszczy bakterie.

Probiotyki – co mówią badania naukowe?

Dobre bakterie jelitowe wspomagają profilaktykę przed rozwojem szkodliwych patogenów takich jak chorobotwórcze bakterie i grzyby. Jak wskazują wyniki badań przedstawione w artykule Gut microbiome and health: mechanistic insights z 2022 r., dostarczenie dobrych bakterii do przewodu pokarmowego wspomaga ochronę przed rozwojem niekorzystnych mikroorganizmów takich jak bakterie i grzyby. Autorzy artykułu dotyczącego wpływu bakterii jelitowych na stan zdrowia opisują, że szeroka pula tych mikroorganizmów może wspierać prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego i leczenie otyłości.

Z kolei w artykule z 2019 roku badacze wskazują, że przywrócenie równowagi flory jelitowej może wspomóc terapię depresji oraz chorób lękowych. Dodatkowo część probiotyków uczestniczy w produkcji witaminy K oraz krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, które są elementem odżywczym dla komórek zasiedlających okrężnicę.

Odpowiednia flora bakteryjna jelit stanowi barierę przed rozwojem chorobotwórczych bakterii, wirusów i grzybów. Zabezpiecza przed rozwojem stanów zapalnych oraz ogranicza prawdopodobieństwo zachorowania na raka.

Czym są prebiotyki?

Prebiotykami są nazywane nietrawione składniki produktów spożywczych, które wpływają korzystnie na organizm gospodarza. Mechanizm ich działania polega na pobudzaniu wzrostu i/lub aktywności bakterii zasiedlających okrężnicę.

Korzystnym procesem, który przebiega przy udziale prebiotyków, jest zachodząca w okrężnicy przemiana błonnika przez bakterie jelitowe w maślan – krótkołańcuchowy kwas tłuszczowy. Wyniki badań wskazują, że wytwarzanie maślanu nie jest efektywne bez odpowiedniej podaży błonnika prebiotycznego.

Rozróżnia się 5 kryteriów zaliczania produktów pokarmowych jako prebiotyków:

1. Oporność na procesy trawienne w obrębie górnych części układu pokarmowego.
2. Procesy fermentacji wytwarzane przez florę jelitową.
3. Pozytywne efekty zdrowotne wywierane w organizmie gospodarza, który zasiedlają.
4. Wybiórcze pobudzanie rozwoju określonych probiotyków.
5. Znaczna wytrzymałość oraz zachowanie stabilności w różnorodnych warunkach produkcji składników spożywczych.

Ze względu na szereg właściwości oraz dobrą stabilność prebiotyki są wykorzystywane w produkcji wielu składników żywnościowych jako alternatywa dla cukrów i tłuszczów czy jako element żelujący.

Prebiotyki występują w wielu produktach spożywczych, takich jak:

• owoce (banan, jagody),
• warzywa (szpinak, szparagi, czosnek, cebula, por, jarmuż, strączki: ciecierzyca, soczewica, fasola, groch),
• produkty pełnoziarniste (płatki owsiane, owies),
• kiszonki (kapusta kiszona, ogórki kiszone, zakwas buraczany, kimchi).

Czym są synbiotyki?

Istnieje również odrębna grupa, która łączy właściwości probiotyków i prebiotyków. Są to synbiotyki – produkty należące do tej grupy zawierają korzystne żywe mikroorganizmy oraz składniki, które stanowią dla nich pożywienie, w postaci np. błonnika. Przykładem synbiotyków są kefiry, kapusta kiszona, ser.

Czym się różnią probiotyki od prebiotyków?

Prebiotyki zawierają znaczne ilości błonnika pokarmowego, który wykorzystywany jest przez probiotyki, ponieważ warunkuje ich wzrost i rozwój. Oba rodzaje składników odżywczych są kluczowe dla rozwoju korzystnych dla organizmu bakterii jelitowych określanych jako mikrobiota jelitowa. Prebiotyki stanowią swego rodzaju paliwo, czyli pożywienie niezbędne do prawidłowego funkcjonowania probiotyków. Najlepsze efekty daje przyjmowanie jednocześnie probiotyków i prebiotyków lub synbiotyków, co może przynieść korzystne rezultaty w metabolizmie, chorobach układu pokarmowego, immunologicznego oraz krwionośnego.

Kiedy stosować prebiotyki i probiotyki?

Stosowanie probiotyków i prebiotyków jest najczęściej zalecane podczas antybiotykoterapii oraz po jej zakończeniu. Związane jest to z działaniem antybiotyków, które stosowane są w celu zabicia niekorzystnych chorobotwórczych drobnoustrojów. Jednak antybiotyki nie są w pełni wybiórcze i podczas ich stosowania giną również korzystne dla organizmu mikroorganizmy. Powoduje to zaburzenie równowagi flory jelitowej. Może to w konsekwencji prowadzić do biegunek i nudności oraz nadmiernego wzrostu grzybów i powstania grzybicy w obrębie przewodu pokarmowego. W celu przeciwdziałania tym konsekwencjom zaleca się stosowanie probiotyków oraz prebiotyków podczas całego okresu przyjmowania leków przeciwbakteryjnych, a także minimum 3 miesiące po zakończeniu antybiotykoterapii.

Ponadto probiotykoterapia zalecana jest w przypadku wystąpienia objawów świadczących o zaburzeniu równowagi mikrobiomu w jelitach, np. nawracające infekcje grzybicze, zaburzenia gastryczne w postaci: biegunek, nudności, wzdęć, odbijania się.

Osoby stosujące niewłaściwą dietę, obfitującą w żywność przetworzoną, fast-foody, duże ilości cukru, oraz narażone na przewlekły stres również mogą przeprowadzić kurację z probiotykami i prebiotykami. Przyjmowanie probiotyków jest także często rekomendowane przed wakacjami w egzotycznych krajach, w których może dojść do zaburzenia mikroflory podczas spożywania tamtejszej wody, owoców i warzyw. Wówczas probiotykoterapię warto rozpocząć minimum 7 dni przed planowanym wyjazdem.

Przywrócenie prawidłowej, fizjologicznej flory w przewodzie pokarmowym może przynieść wiele korzystnych efektów zdrowotnych oraz pozytywnie wpłynąć na poprawę samopoczucia. Ponadto odbudowa mikrobiomu poprawia funkcjonowanie jelit, znosi uczucie ciężkości, wspomaga redukcję wzdęć, reguluje wypróżnianie, zmniejsza niestrawność, zwiększa odporność i ogranicza rozwój procesów zapalnych.

Jakie prebiotyki i probiotyki są najlepsze?

Na rynku farmaceutycznym probiotyki i prebiotyki są dostępne w licznych postaciach:

• kapsułek,
• saszetek,
• granulek,
• płynów,
• żeli,
• proszków.

Aby probiotyk przynosił jakiekolwiek korzyści dla zdrowia, musi:

• zawierać żywe mikroorganizmy, które nie uległy destrukcji w procesie technologicznym,
• wywierać potwierdzony korzystny wpływ na organizm człowieka,
• występować w przystępnej i bezpiecznej postaci do spożycia,
• mieć taką formę technologiczną, która zabezpieczy jego składniki przed rozkładem w niekorzystnych warunkach przewodu pokarmowego.

Jedne z najczęściej rekomendowanych i poddawanych ocenie probiotyków to:

• rodzaj Bifidobacterium, w tym Bifidobacterium longum i Bifidobacterium breve,
• rodzaj Lactobacillus, w tym L. acidophilus, L. rhamnosus, L. casei i L. plantarum.

Wyjątkowym zainteresowaniem na rynku farmaceutycznym w ostatnim czasie cieszą się bakterie Lactobacillus acidophilus, które należą do rodzaju bakterii kwasu mlekowego. Wraz z gatunkiem Streptococcus salivarius są powszechnie wykorzystywane do produkcji fermentowanej żywności mlecznej. Mają szereg wskazań, ponieważ – jak wskazują badania – zasiedlają naturalnie liczne miejsca w organizmie ludzkim: jamę ustną, przewód pokarmowy, płuca, śluzówkę dróg rodnych i moczowych. Dlatego suplementacja L. acidophilus w sytuacji niedoborów może przywrócić równowagę mikrobiotyczną w tych obszarach i przynieść korzyści zdrowotne.

Probiotyki dostępne są w aptekach i sklepach ze zdrową żywnością w postaci: leków, żywności specjalnego przeznaczenia medycznego, wyrobów medycznych oraz suplementów diety.

Probiotyki zarejestrowane jako leki można otrzymać w aptece bez recepty, ponieważ występują w postaci leków OTC (ang. Over The Counter, czyli w wolnym obrocie). Probiotyki w postaci leków zapewniają określoną przez producenta zawartość pozytywnych drobnoustrojów (kultur bakteryjnych lub drożdżaków Saccharomyces boulardii).

Leki mają kontrolowany proces produkcji oraz przebadaną trwałość w trakcie całego okresu przydatności leku do spożycia, która określana jest przez wytwórcę i znajduje się na opakowaniu. Daje to poczucie bezpieczeństwa i jakości oraz gwarancję skuteczności przez cały okres ważności leku.

Jak dawkować probiotyki podczas infekcji?

Rozpoczęcie stosowania probiotyków jak najszybciej zapewnia największe korzyści, jednak rozpoczęcie ich stosowania na dowolnym etapie jest lepsze niż nie przyjmowanie ich wcale.

W przypadku wyjazdów zagranicznych do krajów egzotycznych, znajdujących się na innych kontynentach, np. Egipt, Maroko, Tajlandia czy Meksyk, zaleca się stosowanie probiotyków jako profilaktyki przed wystąpieniem biegunki podróżnych podczas wakacji. Rekomendowane jest rozpoczęcie kuracji około 7 dni przed planowanym wyjazdem. Natomiast w przypadku wystąpienia zakażenia podczas urlopu i pojawienia się objawów ze strony przewodu pokarmowego w postaci nudności, wymiotów czy biegunki probiotyki stosuje się w zwiększonej dawce zwykle przez okres kilku dni.

Szczegółowe dawkowanie jest zawsze opisane na opakowaniu produktu lub w dołączonej do niego ulotce. Przed zastosowaniem preparatu należy dokładnie zapoznać się z informacjami zamieszczonymi przez producenta probiotyku.

Czy prebiotyki i probiotyki trzeba stosować cały czas przez cały rok?

Jeśli lekarz nie zaleci inaczej, nie rekomenduje się stosowania probiotyków aptecznych przez cały rok. Ich stosowanie powinno być zgodne ze wskazaniami producenta lub rekomendacjami lekarza. Zbyt duża podaż żywych mikroorganizmów w postaci probiotyków może doprowadzić do przerostu flory jelitowej i zaburzenia równowagi mikrobiotycznej w przewodzie pokarmowym, co może spowodować wystąpienie skutków ubocznych.

Przerost flory jelitowej przez probiotyki

W warunkach fizjologicznych w zdrowym organizmie człowieka jelita zasiedlane są przez ograniczoną, niezbyt wielką ilość bakterii. W sytuacji ich nadmiernego namnażania oraz gwałtownego wzrostu poziomu drobnoustrojów w przewodzie pokarmowym dochodzi do zespołu rozrostu bakteryjnego, który określany jest nazwą SIBO (zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego).

W przypadku SIBO obserwuje się następujące objawy:

• nudności,
• wymioty,
• wzdęcia,
• nadmierne gazy,
• biegunki,
• ból brzucha,
• odbijanie się,
• zamglenie mózgowe,
• problemy ze skupieniem się i koncentracją,
• nerwowość.

Nieleczone SIBO może doprowadzić do niedożywienia, gwałtownego chudnięcia, wysypek na skórze i innych zmian skórnych, obrzęków, zaburzenia wchłania składników odżywczych w jelitach oraz do niedoborów ważnych dla organizmu składników, jak witaminy: A, D3 i B12.

Jakie są skutki uboczne przewlekłego stosowania probiotyków i prebiotyków?

Probiotyki są stosunkowo bezpieczne. Zwykle są dobrze tolerowane oraz nie powodują jakichkolwiek działań niepożądanych. Ważne, aby stosować zalecane dawki probiotyków przez określony przez producenta czas. Rekomenduje się, aby probiotyków, prebiotyków ani synbiotyków nie przyjmowały osoby z przerostem bakteryjnym jelita cienkiego (SIBO) lub zespołem jelita drażliwego (IBS), ponieważ mogłoby to spowodować zaostrzenie ich choroby. 

Jednak doniesienia z 2023 roku, w których zaprezentowano przegląd literatury, wskazują, że wybrane szczepy probiotyczne mogą wspomagać łagodzenie objawów IBS. Dlatego w przypadku pacjentów z IBS warto przedyskutować z lekarzem stosowanie probiotyków.

Czy można stosować probiotyki i prebiotyki w ciąży?

Probiotyki i prebiotyki są uznawane za bezpieczne i dobrze tolerowane. Jednak w przypadku kobiet w ciąży oraz w okresie karmienia przed ich zastosowaniem warto skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą. Część badań naukowych sugeruje, że w trakcie ciąży zmienia się mikrobiota jelitowa, zwłaszcza w II i III trymestrze. Dostępne są również analizy nie potwierdzające tych doniesień – np. obserwacja 49 kobiet w okresie ciąży oraz po jej zakończeniu, w której nie odnotowano znaczących zmian w składzie flory jelitowej.

Jednakże naukowcy zalecają dbanie o utrzymanie właściwego składu mikrobioty jelitowej u kobiet w ciąży i podczas karmienia. Wyniki badań donoszą, że niewłaściwa kolonizacja jelit może prowadzić do powikłań ciąży. Dodatkowo elementy wpływające na środowisko flory jelitowej kobiet w ciąży może oddziaływać na skład drobnoustrojów noworodka.

Probiotyki mają potencjał do przeciwdziałania rozwojowi niektórych schorzeń występujących w okresie ciąży, które klasyfikowane są aktualnie jako elementy rozwoju zespołu metabolicznego. Przypuszcza się, że przyjmowanie probiotyków w ciąży może zapobiegać rozwojowi zespołu metabolicznego przyszłej mamy. Przeanalizowano podawanie probiotyków w różnorodnych chorobach: cukrzyca ciężarnych, stan przedrzucawkowy oraz zwiększone przybieranie na masie w okresie ciąży. Suplementacja probiotyków w ciąży jest dość świeżą metodą interwencji żywieniowej w profilaktyce wymienionych chorób w czasie ciąży.