Terapia celowana – nowa metoda leczenia nowotworów

W dzisiejszych czasach do walki z nowotworami wykorzystywane są różne metody leczenia: zabiegi operacyjne, chemioterapia, radioterapia czy też hormonoterapia. Obecnie coraz większe nadzieje wiąże się z tzw. terapią celowaną.

1. Czym jest terapia celowana w leczeniu nowotworów?
2. Na czym polega terapia celowana?
3. Terapia celowana – jakie mogą być skutki uboczne leczenia?
4. Rodzaje leków wykorzystywane w terapii celowanej
5. Terapia celowana – które choroby próbuje się leczyć tą metodą?
6. Czy terapia celowana w Polsce jest refundowana przez NFZ?

Czym jest terapia celowana w leczeniu nowotworów?

Terapia celowana, nazywana również leczeniem ukierunkowanym molekularnie lub medycyną personalizowaną czy leczeniem celowanym, to rodzaj terapii onkologicznej, która opiera się na indywidualnych cechach nowotworu każdego pacjenta, czyli na indywidualnych cechach genetycznych guza, i ma na celu zniszczenie jego komórek.

Patomechanizm rozwoju guzów – ich biologia – różni się od siebie, stąd też wziął się pomysł opracowania takiej metody terapii. Mówiąc w dużym uproszczeniu – terapia celowana nie działa z taką samą siłą na wszystkie komórki organizmu, uderza natomiast w określony cel, którym jest nieprawidłowe białko, powstające na matrycy zmutowanego genu w tkance nowotworowej. Co najważniejsze, wspomniana mutacja istnieje tylko w komórkach guza. Zdrowe komórki mają dany gen, ale bez groźnej mutacji.

Na czym polega terapia celowana?

Przed wdrożeniem terapii celowanej każdy pacjent przechodzi kwalifikację polegającą na przeprowadzeniu testów genetycznych, dzięki czemu można stworzyć profil guza. Pobrana zostaje próbka zmiany nowotworowej i/lub krew pacjenta. Badania umożliwiają określenie specyficznych cech nowotworu, co pozwala wdrożyć indywidualną dla każdego pacjenta terapię celowaną.

Sposób podania leku zależy od jego rodzaju i stanu pacjenta. Może to być tabletka, kapsułka, zastrzyk lub kroplówka. Tabletki i kapsułki pacjent zazwyczaj przyjmuje samodzielnie w domu. Zastrzyki i kroplówki wymagają podania przez personel medyczny, dlatego są wykonywane w szpitalu lub przychodni.

Terapia celowana – jakie mogą być skutki uboczne leczenia?

Jak niemal każda terapia, leczenie celowane również nie jest pozbawione skutków ubocznych. Warto jednak zaznaczyć, że toksyczność terapii molekularnej jest mniejsza niż chemio- czy radioterapii. Te skutki są także bardziej przewidywalne niż w przypadku tradycyjnych metod leczenia. Należy jednak pamiętać, że każdy organizm reaguje na leczenie inaczej, a rodzaj i intensywność działań niepożądanych zależą od wielu czynników, takich jak:

• rodzaj leku – różne leki celowane mają różne mechanizmy działania i mogą powodować różne skutki uboczne;
• rodzaj nowotworu – reakcja organizmu na leczenie może zależeć od typu nowotworu;
• dawkowanie – zbyt wysokie dawki leku mogą zwiększyć ryzyko wystąpienia działań niepożądanych;
• połączenie z innymi lekami – jednoczesne stosowanie innych leków może wpływać na występowanie i nasilenie skutków ubocznych;
• stan ogólny pacjenta – pacjenci osłabieni lub z innymi chorobami mogą być bardziej podatni na działania niepożądane.

Najczęściej występujące skutki uboczne terapii celowanej to:

• zmęczenie – jest to jeden z najpowszechniejszych skutków ubocznych, który może wpływać na codzienne funkcjonowanie;
• zmiany skórne – mogą pojawić się wysypki, swędzenie, zaczerwienienie skóry, stan zapalny;
• zaburzenia układu pokarmowego – nudności, wymioty, biegunka, utrata apetytu;
• zaburzenia krwi – może dojść do zmniejszenia liczby krwinek czerwonych, białych lub płytek krwi, co zwiększa ryzyko infekcji i anemii;
• zaburzenia neurologiczne – mogą wystąpić bóle głowy, zawroty głowy, drżenia, zaburzenia czucia;
• inne – w zależności od rodzaju leku mogą pojawić się inne działania niepożądane, takie jak zaburzenia czynności wątroby, nerek, serca czy układu odpornościowego.

Rodzaje leków wykorzystywane w terapii celowanej

Terapia celowana obejmuje szeroką gamę leków, które działają na specyficzne molekularne mechanizmy komórek nowotworowych.

Główne rodzaje leków stosowanych w tej terapii:

Inhibitory kinaz tyrozynowych (TKI)
Działają na kinazy tyrozynowe – enzymy kluczowe dla sygnalizacji komórkowej.
Przykłady leków:

• Imatynib (stosowany w przewlekłej białaczce szpikowej – CML),
• Gefitynib i erlotynib (rak płuc),
• Sorafenib (rak wątrobowokomórkowy i rak nerki).

Przeciwciała monoklonalne
Wiążą się z konkretnymi receptorami na powierzchni komórek nowotworowych lub w ich mikrośrodowisku.
Przykłady leków:

• Trastuzumab (HER2-dodatni rak piersi),
• Rituksymab (chłoniaki B-komórkowe),
• Bewacyzumab (inhibitor angiogenezy w różnych typach raka).

Inhibitory angiogenezy
Hamują rozwój naczyń krwionośnych, które dostarczają tlen i składniki odżywcze do guza.
Przykłady leków:

• Bewacyzumab (wiąże VEGF),
• Aksytynib, pazopanib (inhibitory receptorów VEGFR).

Inhibitory szlaków sygnałowych
Hamują specyficzne szlaki sygnałowe takie jak szlak PI3K/AKT/mTOR lub RAS/RAF/MEK/ERK.
Przykłady leków:

• Everolimus (inhibitor mTOR),
• Dabrafenib (mutacja BRAF w czerniaku),
• Trametinib (inhibitor MEK).

Inhibitory białek naprawy DNA
Skierowane na mechanizmy naprawy uszkodzeń DNA w komórkach nowotworowych.
Przykłady leków:

• Olaparib, rucaparib (inhibitory PARP w raku jajnika i piersi z mutacją BRCA).

Inhibitory proteasomów
Hamują degradację białek w komórkach nowotworowych, co prowadzi do ich śmierci.
Przykłady leków:

• Bortezomib, karfilzomib (szpiczak plazmocytowy).

Immunoterapia celowana
Wspomaga układ odpornościowy w rozpoznawaniu i niszczeniu komórek nowotworowych.
Przykłady leków:

• Nivolumab, pembrolizumab (inhibitory punktów kontrolnych PD-1),
• Ipilimumab (inhibitor CTLA-4).

Inhibitory fuzyjne białek lub receptorów
Skierowane na białka powstałe w wyniku translokacji chromosomów.
Przykłady leków:

• Imatynib (BCR-ABL w CML),
• Larotrectinib (fuzje TRK w różnych nowotworach).

Inhibitory receptorów hormonalnych
Blokują receptory dla hormonów, które stymulują wzrost nowotworów.
Przykłady leków:

• Tamoksyfen (rak piersi ER+),
• Enzalutamid (rak prostaty).

Leki koniugowane z cytostatykami
Połączenie przeciwciała z cytotoksyczną cząsteczką dostarczaną selektywnie do komórek nowotworowych.
Przykłady leków:

• Ado-trastuzumab emtansine (HER2-dodatni rak piersi),
• Brentuksymab vedotin (chłoniak Hodgkina).

Każda z tych grup ma swoje specyficzne wskazania oraz charakterystykę działań niepożądanych, co wymaga indywidualnego podejścia w terapii pacjenta.

Terapia celowana – które choroby próbuje się leczyć tą metodą?

Terapia celowana jest stosowana przede wszystkim w leczeniu nowotworów, ale jej zastosowanie jest coraz szersze. Oto niektóre choroby, w których jest wykorzystywana:
Nowotwory krwi i układu chłonnego:

• przewlekła białaczka szpikowa (CML),
• ostra białaczka limfoblastyczna (ALL),
• chłoniaki (np. chłoniak Hodgkina, chłoniak B-komórkowy),
• szpiczak plazmocytowy.

Nowotwory litych narządów:

• rak piersi (w tym HER2-dodatni),
• rak płuc (w tym z mutacją EGFR, ALK, ROS1),
• rak jelita grubego,
• czerniak (z mutacją BRAF),
• rak nerki,
• rak wątrobowokomórkowy,
• rak jajnika (np. z mutacją BRCA),
• rak prostaty,
• nowotwory żołądka i przełyku,
• mięsaki i nowotwory tkanek miękkich.

Choroby autoimmunologiczne i zapalne:

• reumatoidalne zapalenie stawów,
• toczeń rumieniowaty układowy,
• łuszczyca i łuszczycowe zapalenie stawów,
• choroba Leśniowskiego-Crohna,
• wrzodziejące zapalenie jelita grubego.

Choroby genetyczne i rzadkie:

• mukowiscydoza (w terapii celowanej stosuje się leki na mutacje genetyczne),
• niektóre zespoły związane z mutacjami w szlakach metabolicznych.

Choroby zakaźne:

• Terapia celowana rozwijana jest w kontekście niektórych infekcji wirusowych (takich jak HIV), w których hamuje się specyficzne mechanizmy replikacji wirusa.

Terapia celowana, dzięki precyzyjnemu działaniu, znajduje zastosowanie w szerokim spektrum chorób, które mają jasno określone cele molekularne. W przyszłości jej zasięg może się jeszcze bardziej rozszerzyć.

Czy terapia celowana w Polsce jest refundowana przez NFZ?

Refundacja terapii celowanej w Polsce jest możliwa, nie jest jednak automatyczna dla wszystkich pacjentów i wszystkich rodzajów leków. Istnieje kilka czynników, które wpływają na to, czy dana terapia zostanie sfinansowana przez Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ):

• Rodzaj nowotworu: Refundacja jest zazwyczaj dostępna dla pacjentów z określonymi rodzajami nowotworów, dla których istnieją zarejestrowane i refundowane leki celowane.
• Zaawansowanie choroby: Często refundacja dotyczy pacjentów z zaawansowanymi stadiami choroby, dla których inne metody leczenia nie przyniosły oczekiwanych rezultatów.
• Dostępność leku: Lek musi być zarejestrowany w Polsce i wpisany na listę leków refundowanych.
• Program lekowy: Wiele terapii celowanych jest udostępnianych pacjentom w ramach specjalnych programów lekowych, które mają określone kryteria kwalifikacji.