Rak odbytu – przyczyny, objawy, leczenie, rokowania

Odbyt jest końcowym otworem układu pokarmowego. Składa się z brzegu i kanału odbytu, który w obrębie nabłonka jest zbudowany podobnie jak szyjka macicy – częściowo z komórek walcowatych, oddzielonych strefą przejściową od strefy komórek płaskonabłonkowych. Wewnętrzny i zewnętrzny zwieracz odbytu odpowiada za podstawową funkcję odbytu, jaką jest trzymanie kału oraz defekacja. Choroby tej okolicy bywają zaniedbaną i odwlekaną w czasie kwestią ze względu na narażenie na infekcje oraz niedostępne wzrokowi umiejscowienie. Przez to rak odbytu bywa wykrywany zbyt późno.

Rak odbytu – charakterystyka, ryzyko zachorowania

Rak odbytu to złośliwy nowotwór okolicy odbytu, który jest nie tylko rzadkim nowotworem jelita grubego, ale również rzadkim nowotworem w ogóle. W Polsce rocznie wykrywa się około 200–300 przypadków.

Według WHO rak odbytu dzieli się na nowotwory – kanału odbytu, okołoodbytowe i strefy przejściowej. Klasyczny podział obejmuje raka brzegu odbytu (zlokalizowany bardziej na zewnątrz) oraz raka kanału odbytu (zlokalizowany bardziej do wewnątrz). Ta klasyfikacja jest istotna nie tylko do oceny rokowania, ale też odpowiedniego leczenia.

Nowotwory kanału odbytu dzielą się na:

• płaskonabłonkowe (63%),
• gruczołowe,
• drobnokomórkowe,
• czerniaki odbytu – mają najgorsze rokowania.

Nowotwory brzegu odbytu są oceniane jak nowotwory skóry i na wstępie mają lepsze rokowanie niż zmiany kanału odbytu, a możemy podzielić je na:

• raka płaskonabłonkowego odbytu,
• raka brodawkowatego,
• chorobę Bowena,
• chorobę Pageta.

Rak odbytu przybiera różne formy, może przypominać zarówno polipy, jak i długo gojące się owrzodzenia. Nawet przez lekarzy bywa mylony z guzkiem z wypadającymi hemoroidami i w ten sposób jest leczony przez wiele miesięcy. Czasem przywodzi też na myśl szczelinę odbytu, która przewlekle nie poddaje się leczeniu, a także żylaki oraz ropień odbytu. Dlatego powierzchowna diagnostyka i szybka diagnoza nie wystarcza do wykluczenia raka odbytu.

Rak odbyt – przyczyny

Rak odbytu jest często kompilacją wielu czynników ryzyka, które – nakładając się – zwiększają szanse na nowotworzenie tej okolicy.

Pewnym jest, że wirus HPV pełni najważniejszą rolę w etiologii raka odbytu – dlatego warto zapytać swojego lekarza POZ o działania prewencyjne, czyli czterowalentną szczepionkę na wirusa brodawczaka ludzkiego. Obecnie zalecana jest również osobom dorosłym bez względu na płeć (szczególnie, że w przypadku kobiet HPV jest też czynnikiem ryzyka dla raka szyjki macicy).

Do wspomnianych czynników ryzyka raka odbytu zaliczamy:

• infekcję wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV) – to najistotniejszy czynnik rozwoju raka odbytu, obecność wirusa HPV wykrywa się aż w 80% biopsji tej okolicy, najbardziej onkogennymi typami wirusa HPV są typy 16, 18, 33, 34, 45, 52, 56,
• infekcję wirusem HIV i następowe AIDS – osłabienie układu odpornościowego nie tylko zwiększa ryzyko raka, ale utrudnia efektywne wyleczenie raka odbytu,
• leczenie immunosupresyjne,
• choroby przenoszone drogą płciową,
• przetoki i szczeliny odbytu,
• okołoodbytowe zmiany ropne,
• radioterapię tej okolicy,
• wiek (najwięcej raków odbytu stwierdza się u osób 50+),
• palenie papierosów,
• raka lub dysplazję szyjki macicy (ze względu na bliskość tej okolicy).

Objawy raka odbytu

Objawy raka odbytu są niecharakterystyczne i przypominają łagodne schorzenia odbytu – np. szczelinę odbytu, dlatego najczęściej mogą być przyczyną pomyłki diagnostycznej.

Jeśli jednak występują, to do najczęstszych objawów raka odbytu zaliczymy:

• pieczenie (objaw wczesny),
• świąd (objaw wczesny),
• kał ze śladami krwi i śluzu (objaw wczesny),
• ból okolicy odbytu (objaw późny),
• ból promieniujący do pachwin (objaw późny),
• wyczuwalne stwardnienie w okolicy odbytu (objaw późny),
• zmianę w okolicy odbytu przypominającą polip lub kłykcinę (objaw późny),
• ból w miednicy (objaw bardzo późny),
• parcie na stolec (objaw bardzo późny),
• upośledzenie trzymania stolca (objaw bardzo późny),
• niedrożność jelit (w zaawansowanej postaci choroby).

Odpowiednim lekarzem dla oceny raka odbytu jest lekarz proktolog.

Dodatkowo specjalista może zalecić wykonanie anoskopii, która pozwoli na ocenę zmian w kanale odbytu. Kolonoskopia wykonywana przy podejrzeniu krwawienia z układu pokarmowego może nie wykryć raka odbytu ze względu na to, że endoskopiści zaczynają ocenę jelita najczęściej na poziomie odbytnicy z pominięciem odbytu.

W diagnostyce raka odbytu dodatkowo robi się USG jamy brzusznej i pachwin, RTG klatki piersiowej i ewentualnie tomografię komputerową w celu oceny zaawansowania choroby – zmian w węzłach chłonnych oraz przerzutów do innych narządów.

Rak odbytu – leczenie

Leczenie raka brzegu i kanału odbytu zależy oczywiście od jego klasyfikacji TNM (T – wielkość guza, N – obecność przerzutów w węzłach chłonnych, M – obecność przerzutów odległych), jego ruchomości względem podłoża oraz klasyfikacji z badań histopatologicznych.

Czasami stosowana jest również brachyterapia, czyli miejscowa radioterapia z wykorzystaniem promieniotwórczego materiału wprowadzanego do odbytu.

Jeśli rak nie przekracza 2 cm i nie ma zmian w węzłach chłonnych, stosuje się wycięcie miejscowe nowotworu. Całkowita odpowiedź na leczenie skojarzone chemio- i radioterapią u chorych z rakiem kanału odbytu wynosi 80–90%, a przeżycie 5-letnie ocenia się na 82%.

Amputacja odbytnicy jest aktualnie sposobem na leczenie przetrwałej choroby nowotworowej lub wznowy tego samego nowotworu. Ma ona również zapobiec kolejnej wznowie. Amputacja polega na wycięciu całej odbytnicy, odbytu oraz wyprowadzenia przetoki jelitowej na brzuch w formie stomii.

Oczywiście zarówno chemioterapia, jak i radioterapia mogą nieść ze sobą przykre i niebezpieczne powikłania, jak:

• zmiany skórne okolicy odbytu,
• łuszczenie naskórka,
• zapalenie śluzówek,
• biegunka,
• wymioty,
• owrzodzenia odbytu,
• zwężenia kanału odbytu,
• szczeliny odbytu,
• nietrzymanie stolca,
• martwica okolicy odbytu.

Istotne jest, by po leczeniu regularnie się badać i odbywać wizyty lekarskie. Przez pierwsze dwa lata od wyleczenia co trzy miesiące należy mieć wykonane: badanie per rectum, anoskopię oraz ocenę węzłów chłonnych pachwin. Co roku konieczne jest TK klatki piersiowej, miednicy i jamy brzusznej, a u kobiet dodatkowo badanie cytologiczne pod kątem raka szyjki macicy.

Dieta po operacji raka odbytu

Dieta zarówno w trakcie leczenie raka odbytu, jak i po operacji jest bardzo zindywidualizowana. Warto w trakcie hospitalizacji zapytać lekarza prowadzącego o możliwość konsultacji ze szpitalnym dietetykiem lub samodzielnie umówić się na konsultację dietetyczną.

Oczywiście – jak w przypadku każdego nowotworu – wykluczone jest palenie papierosów oraz spożywanie alkoholu. Dodatkowo zabronione jest spożycie surowych ryb, jaj czy surowego mięsa ze względu na możliwość infekcji chorobotwórczą bakterią lub zarażenia się niebezpiecznym pasożytem, co utrudniałoby leczenie.

Radioterapia brzucha wiąże się z możliwym wykluczeniem nabiału i wszystkich produktów mlecznych, co oznacza konieczność uzupełnienia białka inną drogą. Chemioterapia może powodować nudności, wymioty oraz utratę apetytu. Dlatego też najbardziej wskazana jest dieta lekkostrawna i odpowiednio zrównoważona.

W momencie utraty wagi czy niemożności uzupełnienia odpowiedniej ilości kalorii z pomocą przychodzą napoje białkowe czy wysokoenergetyczne, o które warto zapytać lekarza lub farmaceutę.