Szczepionka – czym jest i jak działa?

Wprowadzenie szczepień ochronnych jest jednym z największych osiągnięć w historii medycyny, które całkowicie zmieniło oblicze zdrowia publicznego na całym świecie. Dzięki szczepieniom udało się drastycznie ograniczyć rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych, które przez wieki dziesiątkowały populacje, a w niektórych przypadkach nawet całkowicie je wyeliminować. Niniejszy artykuł stanowi kompendium wiedzy na temat szczepionek – wyjaśnia ich definicję, mechanizm działania, proces powstawania, a także odpowiada na najczęściej pojawiające się pytania i wątpliwości.

1. Czym jest szczepionka?
2. Jakie są składniki szczepionek?
3. Jak szczepionka działa na organizm?
4. Rodzaje szczepionek
5. Szczepienia obowiązkowe
6. Możliwe skutki uboczne szczepienia
7. Szczepionki – najczęściej zadawane pytania

Z tego artykułu dowiesz się:

• czym jest szczepionka oraz jak wygląda proces jej tworzenia i sprawdzania skuteczności,
• jakie składniki znajdują się w szczepionkach,
• które szczepienia są obowiązkowe i czy istnieje możliwość odmowy ich wykonania.

Czym jest szczepionka?

Szczepionka to specjalistyczny preparat biologiczny, którego nadrzędnym celem jest stymulacja układu odpornościowego organizmu do wytworzenia swoistej, długotrwałej ochrony przed określonym czynnikiem zakaźnym takim jak wirus lub bakteria. W skład szczepionki wchodzi antygen, czyli substancja zdolna do wywołania reakcji immunologicznej, jednak w formie, która nie jest w stanie spowodować pełnoobjawowej choroby. Podanie szczepienia niejako „uczy” system odpornościowy rozpoznawania i zwalczania konkretnego patogenu, co prowadzi do wytworzenia tak zwanej pamięci immunologicznej. Dzięki temu w przypadku późniejszego kontaktu z drobnoustrojem organizm jest w stanie natychmiastowo i skutecznie zareagować – neutralizuje zagrożenie, zanim dojdzie do rozwoju infekcji.

Jak powstają szczepionki?

Proces tworzenia nowej szczepionki jest niezwykle złożony, czasochłonny i poddany rygorystycznym regulacjom na każdym etapie. Rozpoczyna się od fazy badawczo-odkrywczej, podczas której naukowcy identyfikują patogen oraz jego kluczowe antygeny, które będą w stanie wywołać pożądaną odpowiedź odpornościową. Następnie przechodzi się do etapu badań przedklinicznych, w trakcie których opracowana formuła jest testowana w warunkach laboratoryjnych (in vitro) oraz na modelach zwierzęcych (in vivo) w celu oceny jej bezpieczeństwa i potencjalnej skuteczności. Dopiero po uzyskaniu pozytywnych wyników ze wszystkich faz badań klinicznych producent może złożyć wniosek o rejestrację i dopuszczenie szczepionki do obrotu przez odpowiednie agencje regulacyjne takie jak Europejska Agencja Leków (EMA). Proces ten obejmuje skrupulatną analizę całej dokumentacji badawczej.

Jakie są składniki szczepionek?

Każda szczepionka ma unikalny skład, jednak większość z nich zawiera kilka podstawowych grup substancji, z których każda pełni ściśle określoną funkcję:

• Antygen – kluczowy i najważniejszy składnik aktywny. Może nim być osłabiony (atenuowany) lub zabity (inaktywowany) wirus bądź bakteria, a także oczyszczone fragmenty drobnoustroju (np. jego białka, polisacharydy) lub nieaktywna toksyna bakteryjna (toksoid).
• Adiuwanty – substancje, których zadaniem jest wzmocnienie i przedłużenie odpowiedzi immunologicznej organizmu na podany antygen. Dzięki nim możliwe jest zastosowanie mniejszej dawki antygenu i ograniczenie liczby dawek przypominających. Najczęściej stosowanymi adiuwantami są sole glinu.
• Substancje konserwujące – dodawane głównie do fiolek wielodawkowych w celu zapobiegania ich zanieczyszczeniu bakteryjnemu lub grzybiczemu po otwarciu. Przykładem jest tiomersal, który obecnie został wycofany z większości szczepionek dla dzieci w Polsce.
• Stabilizatory – związki te, np. cukry, aminokwasy czy żelatyna, zapewniają utrzymanie stabilności i skuteczności szczepionki podczas jej transportu i przechowywania, dzięki czemu chronią jej składniki przed degradacją pod wpływem np. zmian temperatury.
• Substancje pomocnicze i śladowe ilości z procesu produkcji – w szczepionkach mogą znajdować się również substancje resztkowe będące pozostałością po procesie technologicznym. Mogą to być śladowe ilości białek jaja kurzego (gdy wirusy namnażane są na zarodkach kurzych) czy antybiotyków. Ich ilość jest jednak minimalna i ściśle kontrolowana.

Jak szczepionka działa na organizm?

Mechanizm działania szczepionki jest fascynującym przykładem inteligentnej współpracy z naturalnymi zdolnościami obronnymi ludzkiego ciała. Po wprowadzeniu preparatu do organizmu jego antygeny są rozpoznawane przez komórki układu odpornościowego, zwane komórkami prezentującymi antygen (APC). Komórki te pochłaniają antygen, przetwarzają go, a następnie prezentują jego fragmenty na swojej powierzchni limfocytom T pomocniczym. Aktywowane limfocyty T stymulują limfocyty B do przekształcania się w komórki plazmatyczne, które rozpoczynają masową produkcję swoistych przeciwciał. Przeciwciała te krążą we krwi i są gotowe do zneutralizowania patogenu, gdyby ten wtargnął do organizmu. Równocześnie powstają komórki pamięci (limfocyty B i T), które są kluczowe dla długotrwałej ochrony, ponieważ „zapamiętują” dany antygen i w przypadku ponownego kontaktu są w stanie uruchomić błyskawiczną i zwielokrotnioną produkcję przeciwciał, dzięki czemu zapobiegają rozwojowi choroby.

Rodzaje szczepionek

Współczesna wakcynologia dysponuje szerokim wachlarzem technologii wytwarzania szczepionek, co pozwala na dostosowanie preparatu do charakterystyki patogenu i potrzeb pacjenta. Główne rodzaje szczepionek to:

• Szczepionki żywe (atenuowane) – zawierają całe, żywe drobnoustroje, które zostały laboratoryjnie osłabione (atenuowane), tak aby nie mogły wywołać choroby u osób ze sprawnym układem odpornościowym. Zapewniają bardzo silną, kompleksową i często dożywotnią odporność, zbliżoną do tej po przechorowaniu. Przykładami są szczepionki atenuowane przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR) oraz gruźlicy (BCG).
• Szczepionka inaktywowana (zabita) – zawiera całe drobnoustroje, które zostały unieszkodliwione za pomocą metod chemicznych (np. formaldehydem) lub fizycznych (temperaturą). Szczepionka inaktywowana nie może wywołać choroby, co czyni ją bezpieczniejszą dla osób z obniżoną odpornością, ale zazwyczaj generuje słabszą odpowiedź immunologiczną i wymaga podania kilku dawek przypominających. Przykłady to szczepionka przeciwko polio (IPV) i krztuścowi (w formie pełnokomórkowej).
• Szczepionki podjednostkowe (subunitowe) – zamiast całych komórek patogenu zawierają tylko ich wyizolowane, oczyszczone fragmenty (antygeny), np. białka lub polisacharydy. Są bardzo bezpieczne, ponieważ nie zawierają materiału genetycznego drobnoustroju. Do tej grupy należą m.in. szczepionki przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW B) oraz krztuścowi (bezkomórkowa).
• Toksoidy (anatoksyny) – stosowane w przypadku chorób, których objawy są wynikiem działania toksyn bakteryjnych. Szczepionka zawiera unieszkodliwioną toksynę (toksoid), która straciła swoje właściwości trujące, ale zachowała zdolność do pobudzania układu odpornościowego do produkcji przeciwciał neutralizujących prawdziwą toksynę. Przykładem są szczepionki przeciwko tężcowi i błonicy.
• Szczepionki mRNA i wektorowe – to najnowocześniejsze technologie, które charakteryzują się wysoką skutecznością i szybkością produkcji. Szczepionki mRNA dostarczają komórkom organizmu fragment informacyjnego RNA z „instrukcją” do samodzielnego wyprodukowania białka antygenowego. Szczepionki wektorowe używają natomiast nieszkodliwego wirusa (wektora) jako nośnika dla genu kodującego antygen.

Szczepienia obowiązkowe

W Polsce system ochrony zdrowia opiera się na Programie Szczepień Ochronnych (PSO), popularnie zwanym kalendarzem szczepień. Jest to dokument corocznie aktualizowany przez Głównego Inspektora Sanitarnego, który określa, jakie szczepienia obowiązkowe powinny być wykonane u dzieci i młodzieży w określonym wieku. Celem tego programu jest zapewnienie jak najszerszej ochrony populacyjnej przed najgroźniejszymi chorobami zakaźnymi.

Obowiązkowe szczepienia w Polsce obejmują ochronę przeciwko:

• gruźlicy,
• wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW B),
• błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTP),
• poliomyelitis (polio),
• zakażeniom Haemophilus influenzae typu b (Hib),
• zakażeniom pneumokokowym,
• odrze, śwince i różyczce (MMR).

Wiele z tych preparatów jest dostępnych jako szczepionki skojarzone, które uodparniają jednocześnie przeciwko kilku chorobom podczas jednego wkłucia (np. 5w1 lub 6w1), co znacząco zwiększa komfort dziecka i zmniejsza liczbę wizyt w przychodni. Realizacja programu szczepień obowiązkowych jest kluczowa dla utrzymania odporności zbiorowiskowej.

Możliwe skutki uboczne szczepienia

Podobnie jak każdy produkt leczniczy, szczepionki mogą powodować działania niepożądane, określane jako niepożądane odczyny poszczepienne (NOP). Zdecydowana większość z nich ma charakter łagodny, krótkotrwały i jest naturalnym sygnałem aktywacji układu odpornościowego. Najczęstsze NOP-y to:

• zaczerwienienie, ból lub obrzęk w miejscu wstrzyknięcia,
• niewielki wzrost temperatury ciała lub stan podgorączkowy,
• ogólne rozbicie, drażliwość lub senność.

Szczepionki – najczęściej zadawane pytania

Jakie szczepionki można łączyć?

Większość szczepionek z kalendarza szczepień można podawać podczas jednej wizyty, wstrzykując je w różne miejsca ciała. Szczepionki skojarzone (wieloskładnikowe), które w jednej ampułce zawierają antygeny kilku różnych chorób, są równie bezpieczne i skuteczne.

Czy szczepionki zawierają rtęć?

W Polsce tiomersal, czyli związek etylortęci, został wycofany z większości rutynowych szczepionek pediatrycznych. W niektórych szczepionkach tiomersal może występować w śladowych ilościach jako pozostałość z procesu produkcji. Śladowe ilości tiomersalu mogą być traktowane jako nieobecne w szczepionce i nie są wymieniane jako substancja pomocnicza w Charakterystyce Produktu Leczniczego.

Czy szczepienie osłabia organizm?

Szczepienie nie osłabia organizmu, a wręcz przeciwnie – wzmacnia jego specyficzną odporność. Powoduje kontrolowaną aktywację systemu immunologicznego, co może objawiać się przejściowymi i łagodnymi symptomami (np. stanem podgorączkowym), które są dowodem na prawidłową reakcję obronną.

Jakie są objawy alergii po szczepieniu?

Ciężka reakcja alergiczna (anafilaksja) jest bardzo rzadka, a jej objawy pojawiają się gwałtownie, zwykle w ciągu kilkunastu minut po szczepieniu. Należą do nich: pokrzywka, obrzęk twarzy i gardła, trudności w oddychaniu, spadek ciśnienia tętniczego i przyspieszone tętno.

Czy można odmówić obowiązkowych szczepień?

W polskim systemie prawnym szczepienia obowiązkowe są świadczeniem zdrowotnym, któremu należy się poddać. Uchylanie się od tego obowiązku może skutkować nałożeniem sankcji administracyjnych, w tym grzywny, przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej.

Czym są szczepionki mRNA?

Szczepionki mRNA to nowoczesna technologia, która nie wykorzystuje wirusa, a jedynie fragment jego materiału genetycznego (informacyjny RNA). Fragment ten zawiera „przepis” dla komórek organizmu na wyprodukowanie jednego, nieszkodliwego białka wirusa, które następnie jest rozpoznawane przez układ odpornościowy jako antygen i wywołuje produkcję przeciwciał. mRNA nie integruje się z DNA gospodarza i jest szybko rozkładane przez naturalne mechanizmy komórkowe.

Jakie choroby wróciły przez brak szczepień?

Spadek poziomu wyszczepialności doprowadził do powrotu chorób, które były już bliskie eliminacji. Najbardziej znanymi przykładami są ogniska epidemiczne odry oraz wzrost zachorowań na krztusiec – choroby te stanowią poważne zagrożenie zwłaszcza dla niemowląt i osób z osłabioną odpornością.

Jakie są stałe przeciwwskazania do szczepień?

Przeciwwskazania dzielą się na trwałe i czasowe. Do trwałych należą silna reakcja anafilaktyczna po poprzedniej dawce szczepionki oraz ciężkie, wrodzone niedobory odporności. Czasowym przeciwwskazaniem jest ostra infekcja z wysoką gorączką – w takim przypadku szczepienie należy odroczyć do czasu wyzdrowienia.

Czy można się szczepić, jeśli ktoś z domowników jest chory?

Tak, jeśli osoba, która ma być zaszczepiona, jest zdrowa, to choroba innego domownika (np. przeziębienie) zazwyczaj nie stanowi przeciwwskazania. Zawsze jednak ostateczną decyzję o kwalifikacji do szczepienia podejmuje lekarz po zbadaniu pacjenta.