Zapalenie opon mózgowych – przyczyny, objawy i leczenie zapalenia opon mózgowo–rdzeniowych

Zapalenie opon mózgowych jest poważną chorobą, która obejmuje opony mózgowo–rdzeniowe otaczające mózg oraz rdzeń kręgowy. Wywołana jest ona najczęściej przez wirusy i bakterie (rzadziej przez grzyby i pasożyty). W zależności od podłoża zapalenie opon mózgowo–rdzeniowych może mieć różny przebieg, odmienne będzie także zastosowane leczenie. Objawy zapalenia opon to silny ból głowy, gorączka, sztywność karku oraz światłowstręt.

Zapalenie opon mózgowo–rdzeniowych – co to jest?

Zapalenie opon mózgowo–rdzeniowych jest chorobą dotyczącą przestrzeni podpajęczynówkowej, opony miękkiej i przylegających tkanek mózgowia. W zależności od czynnika wywołującego zapalenie możemy wyróżnić kilka ich rodzajów. Jeżeli chodzi o objawy infekcji układu nerwowego (zarówno zapalenia opon jak i zapalenia mózgu) to pacjenci początkowo są apatyczni, mogą mieć mdłości, bóle głowy, wysoką temperaturę. Leczenie przyczynowe zależy od rodzaju patogenu. Zawsze natomiast stosowane jest postępowanie objawowe.

Wiele osób zadaje pytanie czy można odwiedzać pacjenta z zapaleniem opon mózgowo–rdzeniowych? Jeżeli tylko stan pacjenta na to pozwala, to oczywiście odwiedziny są możliwe.

Przyczyny zapalenia opon mózgowych

Bakteryjne zapalenie opon mózgowych spowodowane jest w głównej mierze przez bakterie: Streptococcus pneumoniae (50% zakażeń bakteryjnych), Neisseria menigitids, Haemophilus influenzae typ B oraz Listeria monocytogenes. Zakażenia pneumokokowe cechują się największą śmiertelnością. Źródłem bakterii może być jama nosowo–gardłowa lub ogniska zapalne, następnie poprzez krew przedostają się one do płynu mózgowo–rdzeniowego.

Do zarażenia wirusem dochodzi u człowieka najczęściej drogą kropelkową. Wirusowe zapalenia opon mózgowo–rdzeniowych najczęściej mają swoje przyczyny w wirusach z rodziny Picornaviridae, rodzaju Enterovirus: wirus Coxackie i ECHO. Warto wiedzieć, iż wirusy różyczki, świnki czy odry także mogą powodować zapalenie opon. Objawy infekcji układu nerwowego mogą także pojawić się po grypie. Do zarażenia wirusowym zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych dochodzi najczęściej drogą krwiopochodną lub poprzez przeniesienie z ogniska zakażenia, np. zapalenie ucha środkowego. Jeżeli chodzi o grzybicze zapalenie opon, najczęściej powoduje ją grzyby z rodzaju Candida oraz Cryptococcus.

Rodzaje zapalenia opon mózgowych

Zapalenie opon mózgowo–rdzeniowych może być wywołane przez wirusy, bakterie, a także grzyby oraz pasożyty.

Wirusowe zapalenie opon mózgowych

Jest chorobą spowodowaną przez patogenne wirusy, najczęściej winowajcą jest wirus Coxackie. Większość ma przebieg krótkotrwały, rzadko pozostawiają powikłania w układzie nerwowym. Tego typu zapalenia opon mózgowych charakteryzują się dużym spektrum objawów: od zakażeń bezobjawowych, przez przebiegające łagodnie, aż do stanów ciężkich. Stan ogólny zazwyczaj się dość dobry, ale zdarzają się przypadki ciężkiego przebiegu. W leczeniu wykorzystywane są leki przeciwwirusowe: gancyklowir bądź acyklowir, przez kilka dni podaje się także sterydy oraz mannitol. Stosowane jest także leczenie objawowe: przeciwbólowe, przeciwgorączkowe, przeciwzakrzepowe. Konieczne jest stałe monitorowanie parametrów życiowych. Rokowanie w większości przypadków jest pomyślne.

Bakteryjne zapalenie opon mózgowych

Jest to ostra choroba dotycząca wszystkich układów regulujących ustrojem, spowodowana wtargnięciem bakterii do opon mózgowo–rdzeniowych, najczęściej występuje u dzieci. Postępowanie w bakteryjnym zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych powinno być szybkie. W leczeniu stosuje się antybiotykoterapię, na początku szerokowidmową, w wysokich dawkach podawanych dożylnie, uwzględniając najczęstsze patogeny. Czasem wskazane jest także podawanie deksametazonu (glikokortykosteroid). Stosowane jest także leczenie objawowe: przeciwbólowe, przeciwgorączkowe, przeciwdrgawkowe. Rokowanie jest poważne, 1/5 chorych umiera, a u części pozostają trwałe następstwa.

Zapalenie opon mózgowych o innym podłożu

Do zapaleń opon mózgowo–rdzeniowych o innym podłożu możemy zaliczyć grzybicze zapalenie opon mózgowo–rdzeniowych oraz pasożytnicze zapalenie opon mózgowo–rdzeniowych. Grzybicze infekcje są dość rzadkie, ryzyko zachorowania jest zwiększone u pacjentów w stanach upośledzonej odporności komórkowej. Charakteryzują się przewlekłym przebiegiem, którego powikłaniem często jest wodogłowie. Stosowane są długotrwałe terapie lekami przeciwgrzybiczymi. Niestety rokowanie jest złe, a śmiertelność duża.  W krajach słabo rozwiniętych nierzadkie są zapalenia opon wywołane przez prątki gruźlicy – gruźlicze zapalenie opon mózgowo–rdzeniowych należy do najcięższych postaci gruźlicy.

Ostatnio często mówi się o odkleszczowym zapaleniu mózgu. Jest to choroba ośrodkowego układu nerwowego wywoływana przez wirusy przenoszone przez kleszcze. U większości pacjentów objawy ustępują całkowicie, stosowane jest tylko leczenie objawowe.

Objawy zapalenia opon mózgowych

Choroba rozpoczyna się objawami przypominającymi infekcję dróg oddechowych: bólami głowy, gorączką wymiotami, dreszczami, apatią, przeczulicą skóry, następnie dołącza się gorączka. Objawom tym mogą towarzyszyć rozdrażnienie, pobudzenie czy nadmierne odczuwanie zapachów i dźwięków.

Objawy oponowe pojawiają w 2 bądź 3 dobie, zaliczamy do nich sztywność karku, objaw Kerniga, objaw Brudzińskiego, objaw Flataua. Mogą dołączyć także senność, majaczenie, zaburzenia świadomości – objawy te rzadziej towarzyszą wirusowemu zapaleniu opon mózgowo–rdzeniowych. W infekcjach OUN może dojść także do:

• niedowładu, porażenia mięśni bądź nerwów czaszkowych,
• upośledzenia pamięci,
• problemów z artykulacją (niezrozumiała mowa),
• napadów padaczkowych
• objawów wegetatywnych (ślinotok, przyspieszony rytm serca, hipo- bądź hipertermia).

Czasem, szczególnie jeśli przyczyną zapalenia opon są bakterie, przebieg jest bardzo burzliwy, występuje ciężka posocznica z wielonarządową niewydolnością. W zakażeniach menigokokowych występuje dodatkowo opryszczka wargi lub skrzydełek nosa oraz pojawiają się wybroczyny i wylewy skórne. Przebieg wirusowego zapalenia opon jest zazwyczaj łagodniejszy niż bakteryjnego.

Diagnostyka zapalenie opon mózgowych

Jak rozpoznać zapalenie opon mózgowo–rdzeniowych? Lekarz rozpocznie od przeprowadzenia badania przedmiotowego i podmiotowego. Zapyta o infekcje w ostatnim czasie, wykona także badanie neurologiczne. W badaniu przedmiotowym charakterystyczne są tak zwane objawy oponowe (np. sztywność karku, objaw Kerniga, objaw Brudzińskiego).

Rozpoznanie stawiane jest na podstawie obrazu klinicznego i badania płynu mózgowo–rdzeniowego. W zależności od stężenia poszczególnych parametrów w płynie mózgowo–rdzeniowym możemy różnicować, jakim typem drobnoustrojów został spowodowany, lecz generalnie we wszystkich zapaleniach opon dochodzi do podwyższenia liczby komórek w płynie mózgowo–rdzeniowym. W zakażeniach bakteryjnych stężenie glukozy jest obniżone, natomiast w wirusowych stężenie glukozy pozostaje w granicach normy. W zakażeniach bakteryjnych dochodzi do zwiększenia stężenia białka w płynie, natomiast w zakażeniach wirusowych mieści się ono w granicach normy. W każdym przypadku powinno zostać wykonany posiew w celu identyfikacji drobnoustrojów. Można także wykonać testy immunologiczne.

Zapalenie opon mózgowo–rdzeniowych u dziecka

Bakteryjne zapalenie opon mózgowo–rdzeniowych najczęściej występują u dzieci. U nich początek może być ostry bądź podostry. U dzieci typowe objawy mogą być bardzo często poprzedzone infekcją kataralną, zawsze występuje gorączka. Mogą pojawić się typowe objawy zapalenia opon mózgowych, jak sztywność karku u dziecka, objaw Kerniga, objaw Brudzińskiego. Leczenie bakteryjnych zapaleń opon mózgowo–rdzeniowych u dzieci także rozpoczyna się antybiotykoterapią szerokowidmową stosowaną dożylnie w maksymalnych dawkach.

Na rynku dostępne są szczepionki przeciwko pneumokokom, H. Influenzae typu B, są one refundowane ze środków NFZ. Niestety szczepienia przeciwko meningokokom nie znalazły się jak na razie na liście refundacyjnej, znajdują się one jednak wśród szczepień zalecanych przez Ministerstwo Zdrowia. Warto wiedzieć, iż u dzieci czasem dochodzi do tzw. aseptycznego zapalenia opon mózgowo–rdzeniowych, nie wykrywa się wtedy czynnika etiologicznego, przyczyną mogą być leki, np. salicylany bądź choroby tkanki łącznej.