Kleszczowe zapalenie mózgu – przyczyny, objawy, leczenie, szczepionka

Kleszczowe zapalenie mózgu to odzwierzęca choroba zakaźna. Czynnikiem, który ją wywołuje jest ukąszenie kleszcza i przedostanie się do organizmu człowieka wirusa z rodzaju flawiwirusów (rzadko KZM może być spowodowane spożyciem niepasteryzowanego mleka zakażonego zwierzęcia). Objawy kleszczowego zapalenia mózgu obejmują m.in. wysoką gorączkę, silne bóle głowy, wymioty, nudności, objawy oponowe, zaburzenia świadomości, niedowłady, zaburzenia oddychania. Dowiedz się, jak wygląda leczenie KZM oraz jak mu zapobiegać.

Kleszczowe zapalenie mózgu – czym jest? Jak można się zarazić?

Kleszczowe zapalenie mózgu to infekcja wirusowa atakująca ośrodkowy układ nerwowy. Wywołuje ją wirus RNA z grupy Flaviviridae, znajdujący się w przewodzie pokarmowym kleszcza. Wirus KZM może być obecny we wszystkich stadiach rozwojowych kleszcza, przez cały okres jego życia (czyli ok. 2–4 lata). Łatwo ulega rozprzestrzenieniu między kleszczami – mogą się zarazić od zwierzęcia, którego krwią się żywią, a także od innych osobników swojego gatunku poprzez bezpośredni kontakt, samica może także przenieść wirusa na swoje potomstwo. 

W Polsce dochodzi do średnio 200–300 zakażeń rocznie, najwięcej w regionach endemicznych (Podlasie, Warmia i Mazury). Największe narażenie na kleszcze jest w lasach liściastych, na terenach granicznych między lasem i krzewami oraz wśród traw. Okres inkubacji (od czasu ukąszenia do czasu wystąpienia objawów) wynosi 2–28 dni (średnio ok. 2 tygodnie, przy zakażeniu drogą oralną 3–4 dni). Niestety większość osób (nawet do 65%) nie zauważa, że zostało ukąszone przez pajęczaka, ze względu na substancje znieczulające skórę, jakie wydziela on przed wkłuciem. Kleszcze są aktywne od kwietnia do listopada, ze szczytem przypadającym na czerwiec-lipiec oraz wrzesień-październik. 

Kleszczowe zapalenie mózgu – objawy

U 30% osób z kleszczowym zapaleniem mózgu zakażenie jest bezobjawowe. Przebieg infekcji zazwyczaj jest dwufazowy – pierwszy etap to namnażanie wirusa w komórkach układu odpornościowego, w skórze oraz węzłach chłonnych, skąd dalej rozprzestrzenia się naczyniami limfatycznymi i krwionośnymi do układu nerwowego. Pierwsza faza wiremii trwa ok. 1–8 dni, objawia się dolegliwościami grypopodobnymi – zmęczenie, bóle głowy, gorączka, wymioty. Następnie, po ok. 8 dniach bez symptomów, występują objawy zajęcia ośrodkowego układu nerwowego, zazwyczaj jako postać oponowa (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych): wysoka gorączka, silne wymioty i nudności, bóle stawowo-mięśniowe i objawy oponowe (m.in. sztywność karku). Trwa to średnio 7–14 dni. Cięższe przypadki obejmują zajęcie mózgu – z zaburzeniami świadomości, ubytkami neurologicznymi, porażeniem nerwów i mięśni. 

U ok 10% pacjentów występuje postać oponowo-mózgowo-rdzeniowa KZM, w której dochodzi do niedowładu kończyn (częściej górnych), a u 4% zapaleniem dotknięte są korzenie nerwowe. Zajęcie rdzenia przedłużonego i pnia mózgu (gdzie znajdują się ważne ośrodki kontrolujące czynności życiowe) wiąże się m.in. z zaburzeniami oddychania i stanowi duże zagrożenie dla życia. U 23–50% chorych brak jest objawów fazy pierwszej, a u 13–26% nie ma fazy drugiej.

Kleszczowe zapalenie mózgu – diagnostyka i leczenie

Diagnostyka laboratoryjna kleszczowego zapalenia mózgu obejmuje badanie ogólne płynu mózgowo-rdzeniowego metodą PCR (w poszukiwaniu materiału genetycznego wirusa), a także badanie serologiczne na obecność swoistych przeciwciał przeciwko wirusowi KZM. Badanie PCR jest jednoznaczne, ale rzadko przydatne – większość chorych trafia do szpitala w drugiej fazie choroby, kiedy wirusa już nie ma w płynach ustrojowych.

Przeciwciała pojawiają się po 2 tygodniach od zakażenia, zazwyczaj są nieobecne w okresie inkubacji i w I fazie zakażenia. Maksymalne stężenie osiągają w 4–5 tygodniu (klasa IgM) i 5–6 tygodniu (klasa IgG). Fałszywie dodatnie wyniki przeciwciał mogą pojawiać się na skutek szczepień lub u osób, które przebyły zakażenie innymi wirusami z rodziny Flaviviridae (denga, żółta febra, japońskie zapalenie mózgu). 

Kleszczowe zapalenie mózgu – powikłania

Ryzyko poważnych powikłań odkleszczowego zapalenia mózgu rośnie wraz z wiekiem, u dzieci mają one często postać pogorszenia zdolności behawioralno-poznawczych (zaburzenia uwagi, depresja, obniżony poziom inteligencji). Na cięższy przebieg narażone są osoby starsze, z immunosupresją, obciążone chorobami przewlekłymi.

Najczęściej powikłania po KZM związane są z zapaleniem mózgu. Są to: ubytek słuchu, zaniki mięśni obręczy barkowej, uszkodzenia móżdżku (zaburzenia równowagi, koordynacji ruchowej, ataksja), niedowłady. Nie mniej dokuczliwe, choć mało charakterystyczne, są zaburzenia sfery psychicznej – apatia, zaburzenia uwagi i pamięci, zaburzenia snu, bóle głowy, rozdrażnienie, męczliwość.

Kleszczowe zapalenie mózgu – zapobieganie

Ważne jest stosowanie repelentów odstraszających kleszcze, zakładanie odzieży ochronnej oraz szybkie usuwanie pajęczaków. Najskuteczniejszą ochroną są jednak szczepienia. Na rynku dostępne są dwa inaktywowane preparaty przeciwko wszystkim trzem typom wirusa. Szczepionki przeciwko KZM powodują powstawanie przeciwciał przeciwko antygenom wirusa, ich skuteczność jest bardzo wysoka (96–100%). Można nimi szczepić także dzieci (>1 r.ż.). 

I dawka przypominającą podaje się po 3 latach, a kolejne co 3–5 lat. Możliwy jest też schemat przyspieszony w zależności od preparatu: 0–14 dni–5/12 miesięcy lub 0– 7 dni–21 dni). Na terenach wysokiej endemiczności (≥5 przypadków/100 000 osób/rok) zalecane są szczepienia całej populacji. Po ukąszeniu przez kleszcza nie zaleca się szczepienia poekspozycyjnego (tak jest np. w przypadku wścieklizny, WZW B, ospy wietrznej).