Objawy oponowe – czym jest zespół oponowy? Rodzaje i przyczyny objawów oponowych

Czym są objawy oponowe?

Badanie objawów oponowych stanowi nieodłączny element badania neurologicznego pacjenta. Objawy te są reakcjami odruchowymi, które są możliwe do wywołania, gdy u chorego dochodzi do podrażnienia opon mózgowo–rdzeniowych. Opony mózgowo–rdzeniowe pełnią w organizmie niezwykle ważną funkcję, chronią one bowiem mózg i rdzeń kręgowy przed urazami mechanicznymi. 

Mózg i rdzeń kręgowy pokryte są trzema oponami. Najbardziej zewnętrznie leży opona twarda mózgu, pod nią znajduje się pajęczynówka, a najbardziej wewnętrzna jest bezpośrednio przylegająca do mózgu i rdzenia opona miękka. Przestrzeń pomiędzy oponą miękką i oponą pajęczą wypełniona jest płynem mózgowo–rdzeniowym, który pełni funkcje amortyzujące. Objawy oponowe pojawiają się na skutek podrażnienia korzeni nerwowych przechodzących przez zmienione zapalnie opony mózgowo–rdzeniowe.

Rodzaje objawów oponowych

Należy zaznaczyć, że czułość objawów oponowych w badaniu zapalenia opon mózgowych u niemowląt i osób w podeszłym wieku jest bardzo mała. U dzieci poniżej 2 roku życia objawy oponowe mogą być ujemne. Badanie neurologiczne jest skomplikowane i wymaga współpracy chorego z osobą przeprowadzającą badanie, dlatego objawy oponowe u nieprzytomnego pacjenta są bardzo trudne do zbadania i nie zawsze udaje się je zaobserwować. 

Poniżej znajduje się opis jak sprawdzić poszczególne objawy oponowe.

Sztywność karku

Sztywność karku to objaw oponowy, który bada się, prosząc pacjenta, by położył się płasko na plecach. Pod głową nie może być poduszki, zagłówka itp. Jedną ręką lekarz przytrzymuje klatkę piersiową chorego, drugą umieszcza w okolicy podpotylicznej i powoli próbuje zbliżyć brodę pacjenta do mostka. Ten objaw oponowy będzie dodatni, gdy skurcz mięśni karku spowoduje opór i ból, uniemożliwiając przygięcie głowy chorego do klatki piersiowej. Odległość pomiędzy brodą i mostkiem pacjenta stanowi miarę nasilenia tego objawu. Najczęściej określa się ją liczbą palców, jaką badający może umieścić w tym miejscu, co może być określone później sztywnością na np. 2, 3, 4 palce. Objaw ten jest obecny u około 30% chorych z zapaleniem opon mózgowo–rdzeniowych.

Objaw Kerniga górny i dolny

Objaw Kerniga górny bada się, zginając tułów siedzącego pacjenta do przodu. Gdy odruch ten jest dodatni, stwierdza się odruchowe zgięcie kończyn dolnych w stawach kolanowych i biodrowych. 

Objaw Kerniga dolny: pacjent powinien położyć się płasko na plecach, nie mając pod głową poduszki czy zagłówka. Lekarz zgina kończynę dolną chorego w stawie biodrowym o 90°, czyli podnosi zgiętą w kolanie nogę pacjenta do góry. Później próbuje wyprostować nogę badanego w stawie kolanowym. Jeżeli podczas prostowania nogi, pojawi się ból i opór, objaw ten jest uznany za dodatni. Objaw Kerniga obecny jest u około 5% pacjentów z zapaleniem opon mózgowo–rdzeniowych.

Objaw Brudzińskiego

Objaw Brudzińskiego dzielimy na objaw górny (karkowy) i objaw dolny (łonowy). Badanie objawu Brudzińskiego górnego polega na tym, że podczas badania sztywności karku, czyli zbliżania brody do klatki piersiowej, lekarz obserwuje u pacjenta jednoczasowe odruchowe zgięcie kończyn dolnych zarówno w stawach kolanowych, jak i biodrowych. 

Badając objaw Brudzińskiego dolny, lekarz uciska spojenie łonowe pacjenta, uzyskując taką samą reakcję, jak w objawie Brudzińskiego górnym, czyli odruchowe zgięcie kończyn dolnych w stawach kolanowych i biodrowych. Objaw Brudzińskiego występuje u około 5% chorych z zapaleniem opon mózgowo–rdzeniowych.

Objaw Hermana

Objaw Hermana jest nazywany inaczej objawem karkowo–paluchowym. Lekarz bada go tak, jak objaw Brudzińskiego górny, równocześnie podczas badania objawu sztywności karku. Przyginając brodę pacjenta do mostka, obserwuje się odruchowe zgięcie grzbietowe palucha stopy. Wtedy objaw uznaje się za dodatni. 

Objaw Flataua

Objaw Flataua karkowo–mydriatyczny również wywoływany jest równocześnie z objawem sztywności karku. Podczas przyginania brody do mostka dochodzi do odruchowego rozszerzenia źrenic, gdy objaw jest dodatni. 

Objaw Flataua erekcyjny bada się u pacjenta leżącego płasko na plecach. Badający kilkukrotnie unosi tułów pacjenta i zgina go do przodu. Działanie takie, gdy objaw jest dodatni, powoduje wzwód prącia.

Objaw Amosa (objaw trójnoga)

Objaw Amosa jest nazywany inaczej objawem trójnoga. Nazwa ta pochodzi od pozycji, którą przyjmuje badany pacjent. Przypomina ona trójnóg, a mianowicie: przy próbie sadzania pacjent podpiera się o wyprostowane kończyny górne, które rozstawia na bok i do tyłu. 

Inne objawy oponowe

• Objaw Weila–Edelmana – sprawdzany podczas badania objawu Kerniga dolnego. Gdy objaw jest dodatni, dochodzi do grzbietowego zgięcia palucha.
• Opistotonus – objaw ten polega na łukowatym wygięciu kręgosłupa na skutek napinania się mięśni grzbietu. W skrajnych postaciach opistotonus może prowadzić do stanu, w którym chory, leżący w pozycji na plecach, opiera się o podłoże jedynie potylicą i piętami. 

Objawy oponowe – na jakie choroby mogą wskazywać?

Objawy oponowe dodatnie mogą wskazywać na liczne patologiczne procesy powodujące podrażnienie opon mózgowo–rdzeniowych, dlatego po ich rozpoznaniu konieczne jest włączenie diagnostyki, która pomoże stwierdzić przyczynę ich wystąpienia.

Objawy oponowe – zapalenie mózgu i zapalenie opon mózgowo–rdzeniowych

Zapalenie opon mózgowo–rdzeniowych (ZOMR) jest bardzo poważnym stanem obarczonym wysokim ryzykiem poważnych powikłań, w tym również śmierci. Do zapalenia opon mózgowo–rdzeniowych dochodzi na drodze infekcyjnej. Czynnikiem etiologicznym ZOMR mogą być bakterie, wirusy lub grzyby. Stan zapalny dotyczy opony pajęczej, przestrzeni podpajęczynówkowej oraz opony miękkiej, jednak przy braku odpowiednio wcześnie włączonego leczenia, zakażenie może szerzyć się i obejmować tkankę nerwową – dochodzi wówczas do rozwinięcia się zapalenia mózgu.

Objawy oponowe – krwotok podpajęczynówkowy

Objawy oponowe mogą pojawiać się w przypadku krwawienia podpajęczynówkowego (SAH). Do krwawienia podpajęczynówkowego dochodzi zwykle na skutek urazu lub pęknięcia tętniaka wewnątrzczaszkowego. Krwotok podpajęczynówkowy, niezależnie od etiologii, jest bardzo ciężkim stanem, który wiąże się z bardzo wysokim ryzykiem śmierci. Dominującym objawem w przypadku SAH jest piorunujący ból głowy.

Objawy oponowe – inne przyczyny

Wśród innych przyczyn rozwinięcia się u chorego objawów oponowych należy wymienić urazy oraz procesy nowotworowe w ośrodkowym układzie nerwowym przebiegające z zajęciem opon mózgowo–rdzeniowych.

Objawy oponowe – leczenie

Zazwyczaj diagnostykę poszerza się o wykonanie badania obrazowego głowy – tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego. W przypadku infekcyjnego zapalenia opon mózgowo–rdzeniowych konieczne jest zbadanie płynu mózgowo–rdzeniowego, pozwoli to zidentyfikować czynnik etiologiczny i dobrać odpowiednie leczenie.

Jeśli przyczyną wystąpienia zespołu oponowego jest infekcja bakteryjna, stosuje się antybiotykoterapię, w przypadkach, gdy czynnikiem etiologicznym jest wirus zazwyczaj, pacjenta leczy się objawowo. W sytuacjach, gdy za wystąpienie objawów odpowiada krwawienie z pękniętego tętniaka, uraz lub rozwijający się guz, stosuje się leczenie neurochirurgiczne lub korzysta się z metod radiologii interwencyjnej.