Rośliny lecznicze w ajurwedzie

Według ajurwedy wszystko składa się z pięciu elementów – pancha mahabhutas. Elementy te to przestrzeń (akasha), powietrze (vayu), ogień (agni), woda (jala) i ziemia (prithvi). Istoty żyjące posiadają jeszcze jeden element: jest to prana. Prana to siła życiowa, podstawowa energia odpowiadająca za fizyczne, umysłowe i duchowe zdrowie i siłę. Prana w sanskrycie oznacza oddech i jest rozumiana jako siła podtrzymująca życie – energia witalna. Energia ta podtrzymuje życie w ciele i umyśle. Według zasad ajurwedy zdrowie to stan równowagi pomiędzy wszystkimi elementami organizmu a choroba to wynik zaburzeń tejże równowagi.

Najważniejsza grupa roślin w ajurwedzie to rośliny immunostymulujące – Rasayana. Silne antyoksydanty, zwiększające odporność. Surowce roślinne w recepturze ajurwedyjskiej stosuje się głównie w postaci wieloskładnikowych mieszanek. Dalsza część poniższej publikacji przybliży państwu charakterystykę kilku roślin należącym do kategorii rasayana.

Centella asiatica – gotu kola, wąkrota azjatycka, pępownica azjatycka, tygrysi pazur. W tradycyjnej indyjskiej medycynie była używana w leczeniu trądu, ran i łuszczycy. Obecnie ekstrakt z centelli jest doskonałym i bardzo cenionym składnikiem wielu preparatów kosmetycznych przeznaczonych do pielęgnacji twarzy i ciała. Najważniejszym aktywnym składnikiem rośliny jest glikozyd kwasu azjatykowego – azjatykozyd (12,8%). Oprócz niego surowiec zawiera trójterpeny, madekasozyd, kwas madeksowy, kwas betulinowy, związki kumarynowe, kwasy fenolowe, fitosterole, poliiny, alkaloidy (hydrokotylina), walarynę, kwas glutaminowy, serynę, alaninę oraz witaminy A, C, K, E. Azjatykozyd wykazuje silne działanie antybakteryjne, przeciwobrzękowe, przeciwzapalne, stymulujące ziarninowanie i bliznowacenia. Przyspiesza leczenie ran, oparzeń i zmian skórnych takich jak trądzik, opryszczka, pokrzywka. Pozostałe trójterpenowe składniki centelli działają przeciwobrzękowo oraz stymulują skórę właściwą do wytwarzania kolagenu. Azjatykozyd podobnie jak estrogeny pozytywnie wpływa na metabolizm fibroblastów, syntezę kolagenu i elastyny.

Takie działanie powoduje wygładzenie zmarszczek, wzrost gęstości i elastyczności skóry, zapobieganie rozstępom, przyspieszenie bliznowacenia skóry i zmianę struktury blizn (np. rozstępów) – wygładzenie i zmniejszenie ich przebarwienia. Azjatykozyd zwiększa syntezę kwasu hialuronowego dzięki czemu następuje wzrost nawilżenia i napięcia skóry, działa przeciwzapalnie i antybakteryjnie – przyspiesza leczenie ran, oparzeń, wyprysków, zmian trądzikowych. Ekstrakt z gotu kola wzmacnia ścianki naczyń krwionośnych. Stosowany jest często w profilaktyce obrzęków i cieni pod oczami, pielęgnacji cery naczyniowej. Łagodzi również ukąszenia owadów. Roślinne ekstrakty z Centelli są, więc bardzo wartościowymi składnikami kosmetyków przeciwdziałających starzeniu się skóry i tworzeniu zmarszczek, zwłaszcza dla kobiet w okresie menopauzy.

Ashwaganda – Witharia somnifera (hinduski żeń-szeń). Zwana jest także „Winter Cherry” (zimowa wiśnia). Zawiera witanolidy, czyli steroidowe laktony odznaczające się dużą aktywnością biologiczną. Korzenie Ashwagandhy są jednym z najbardziej znanych ziół stosowanych w ajurwedzie. Wielu badaczy porównuje Ashwagandhę z chińskim żeń-szeniem, ale najnowsze badania wskazują na wyższość Ashvagandhy. Ekstrakt z Witharii poprawia także funkcjonowanie układu immunologicznego.

Podnosi wydolność organizmu na wysiłek fizyczny oraz zdolność adaptacji w różnego rodzaju stresach. Jest także jednym z najbardziej znanych ziół o właściwościach odmładzających: zapewnia właściwe odżywienie tkanek, szczególnie mięśni i kości, podtrzymuje właściwe funkcjonowanie gruczołów wydzielania dokrewnego i układu rozrodczego. Szeroko stosowna jest jako środek uspokajający, wyciszający i przynoszący zdrowy sen. Pozwala zaadoptować organizm do czynników stresowych i utrzymać homeostazę. Minimalizuje rozregulowanie organizmu, które może prowadzić do chorób niezależnie od wywołującej je przyczyny: ubogiej diety, braku snu, fizycznego, czy psychicznego obciążenia, substancji toksycznych w otoczeniu.

Związki aktywne ashwagandy są szczególnie skuteczna w leczeniu chorób związanych ze stresem takich jak zapalenie stawów, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, ogólne wycieńczenie itp. Wyciąg z korzenia Ashwagandha ma znaczący wpływ na wzrost hemoglobiny, erytrocytów i białych krwinek. Duży wpływ na przyspieszanie zachodzących w naszym organizmie procesów starzenia mają wolne rodniki. Działanie antyoksydacyjne Ashwagandhy polega na neutralizowaniu krążących w naszym organizmie wolnych rodników, przez co chroni ona komórki naszego organizmu przed ich niekorzystnym wpływem. Działa również odmładzająco, odżywia umysł i ciało, spowalnia procesy starzenia, zwiększa witalność, powoduje szybszą rekonwalescencję w przypadku dolegliwości fizycznych i psychicznych, poprawia brzmienie głosu, zapobiega zmęczeniu, depresji, ociężałości, zwiększa uczucie rozkoszy, wzmacnia funkcjonowanie narządów rozrodczych, maksymalizuje kreatywność i koncentrację.

Emblica officinalis – Indian Gooseberry (indyjski agrest), amalaki jest krzewem rosnącym w Indiach o pięknych zielonych kwiatach. Owoce tego drzewa mają mnóstwo zastosowań leczniczych. Najbardziej rozpowszechniony jest olej, który stosuje się jako odżywkę do włosów. Wzmacnia on cebulki i zapobiega wypadaniu włosów. Jego owoc jest cierpki w smaku, odświeżający, ma działanie moczopędne i przeczyszczające. Suszone owoce są stosowane w tamowaniu krwotoków, biegunce i dyzenterii. Ma działanie antybakteryjne i ściągające co zapobiega infekcjom i pomaga w leczeniu wrzodów trawiennych. Jest użyteczny jako środek przeczyszczający i często stosowany w leczeniu zaparć i w leczeniu miażdżycy. W starożytności agrest indyjski uważany był za najlepsze zioło przeciw starzeniu się. Jest bardzo silnym środkiem odmładzającym i uznawany jest za najlepsze źródło naturalnej witaminy C do 720mg/100g świeżej masy i do 900 mg/100 g wyciśniętego soku) jest to forma ciepło stabilna, również w procesie obróbki owoców). Jeden niewielki owoc amalaki zawiera tyle kwasu askorbinowego, co dwie cytryny. Głównie dzięki zawartości witaminy C owoc amalaki ma właściwości antyoksydacyjne. Jest stosowany także jako afrodyzjak, lek przeciwgorączkowy, przeciwcukrzycowy, działa pozytywnie na serce, mózg i układ trawienny. Zawiera cytokiny, a wśród nich najwięcej jest zeatyn: zeatyny rybosydowe i zeatyny nukleotydowe.

Ekstrakty z Embliki bogate są także w chrom, cynk i miedź. Obecność chromu jest szczególnie ważna dla chorych na cukrzycę. Owoc zawiera także fylemblinę i kurkuminoidy oraz 182,14 jednostek superoksydazy dyzmutazy na 1 g świeżej masy, która ma silne właściwości rewitalizujące. Olej z nasion zawiera 64,8% linolenowego kwasu i jest zbliżony do składu oleju z siemienia lnianego. Świeży owoc jest łagodnie przeczyszczający i moczopędny. Jest bardzo cenionym lekiem w chorobach układu oddechowego. Szczególnie korzystnie działa w gruźlicy płuc, astmie i zapaleniach oskrzeli. Zawiera czynnik, który jest skuteczny w zapobieganiu starzenia się organizmu i podtrzymywania sił życiowych w starczym wieku. Wzmacnia serce, włosy i różne gruczoły wydzielania wewnętrznego produkujące hormony. Badania indyjskie podają, że środek ten ma właściwości przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwgorączkowe.

Ostatnim omówionym surowcem jest Momordica charantia L. – przepękla ogórkowa, balsamka ogórkowata, jabłko balsamiczne, karela, karavella, kathilla lub gorzki melon. Rodzaj Momordica obejmuje około 60 gatunków. Większość z nich zamieszkuje Afrykę oraz rejony tropikalne i subtropikalne Azji. Są to przeważnie pnącza, rośliny zielne o długich wąsach czepnych i żółtych kwiatach. Przepękla rośnie dziko we Wschodniej Afryce i Azji. Na tych terenach od wieków wykorzystywana jest jako warzywo i roślina lecznicza i z tych terenów pochodzi. Obecnie uprawiana jest wszędzie w ciepłym klimacie, a przede wszystkim w południowej i południowo-wschodniej Azji, Chinach i na Karaibach. Najlepiej udaje się na gorących i bardzo wilgotnych nizinach, gdyż potrzebuje dużych ilości wody, zarówno w glebie jak i w powietrzu. Przy braku wody opadają niewyrośnięte owoce. Dobrze rośnie na różnych typach gleb, nawet na torfie. W naszych warunkach klimatycznych można ją uprawiać, ale tylko pod osłonami. Ze względu na duże kwiaty i piękne owoce może być również rośliną ozdobną. Jest rośliną zielną, jednoroczną, jednopienną, pnącą - dorasta od 2-5 m wysokości. Liście są naprzeciwległe, szeroko nerkowate do okrągławych o sercowatej nasadzie i głęboko 5-9-klapowane, a wymiary ich wynoszą 2,5-10 x 3-12cm. Dość duże kwiaty, rozdzielnopłciowe, wyrastają pojedynczo z kątów liści i zaopatrzone są w okrągły przykwiatek na szypułce. Mają 5 żółtych płatków korony średnio po 3 cm długich, z wyraźnym unerwieniem. Kwiaty żeńskie są mniejsze.

Owoce ciekawe, zwisające na długich szypułkach, bardzo zmiennie ukształtowane – na końcach zwykle zaostrzone. Długie na 3,5-30 cm, grube na 2-8 cm z 8-10 podłużnymi żebrami. Powierzchnię mają gęsto brodawkowatą. Na początku zielone, później żółte, a gdy są dojrzałe przybierają barwę pomarańczową i pękają trzema klapami. Mają różne kształty: walcowate, wrzecionowate lub eliptyczne. Nasiona umieszczone są w czerwonej łupinie. Owoce zbiera się, gdy są jeszcze zielone. Miąższ niedojrzałych, przeznaczonych do spożycia owoców jest bladozielony, zwarty i soczysty. Ma bardzo gorzki smak. Nasiona tego samego smaku umieszczone są w białawej gąbczastej i dość suchej miazdze bez smaku. Dojrzałe nasiona mają barwę czerwonobrązową i otoczone są osnówkami. Same nasiona, bardzo ładne i ciekawe, mają nieregularnie płasko jajowaty do prawie kwadratowego kształt. Wszystkie części nadziemne rośliny mają wartości użytkowe, zwłaszcza jako pokarm i roślina lecznicza.

Przepękla ogórkowata jest stosowana jako pokarm. Zebrane niedojrzałe owoce przepękli ogórkowatej zostawia się przez wiele godzin w solankowej kąpieli dla usunięcia goryczy. Dopiero po takim przygotowaniu można je gotować lub dusić. Młode owoce kisi się w solance lub zagotowuje. Spożywane na surowo dojrzałe owoce mają wyraźnie gorzki smak, jadane są więc niechętnie. Słodka jest tylko będąca przysmakiem dzieci czerwona, soczysta osnówka. Młode liście, pędy i kwiaty po ugotowaniu na parze są smaczną, pikantną jarzyną. Na Dalekim Wschodzie świeże, zielone liście i owoce używane są jako dodatek do dań mięsnych, warzywnych, sałatek nadając im delikatną gorycz. Liście i owoce można suszyć lub przyrządzać z nich soki, wywary i nalewki.

Karela reguluje poziom cukru we krwi i reguluje funkcjonowanie organów człowieka. Zawiera Gurmarin, polipeptyd podobny budową do bydlęcej insuliny. Jego działanie regulujące poziom cukru we krwi zostało potwierdzone doświadczalnie. Substancjami bioaktywnymi pozyskiwanymi z surowca są również lecytyny, charantyny i momordycyny. Wykazano, że lecytyny mają znaczące działanie regulującą gospodarkę lipidową. Owoce Kareli są stosowane przez indyjską medycynę ludową jako lek na cukrzycę. Owoce i liście zawierają alkaloidy, glukozydy, olejki aromatyczne. Ziarna bogate są w alkaloidy i ureazę oraz najważniejsze witaminy i minerały, szczególnie witaminy A, B₁, B₂, C i żelazo. Regularne zażywanie ekstraktu z przepękli zapobiega nadciśnieniu tętniczemu. Wspomaga regulację poziomu cukru we krwi poprzez blokowanie neuronalnej odpowiedzi na słodkie bodźce smakowe. Sok ze świeżych liści jest stosowany w leczeniu hemoroidów. Jednocześnie można stosować pastę z korzenia zewnętrznie na skórę w okolicy żylaków. Jest również stosowana jako lek na schorzenia układu oddechowego. Sok z liści jest także skuteczny w leczeniu alkoholizmu. Jest antidotum w zatruciu alkoholem, a także skuteczny w leczeniu wątroby uszkodzonej przez alkohol. Karela jest środkiem eliminującym, czyli oczyszcza organizm z trujących substancji. Posiada działanie przeciwgorączkowe, moczopędne.

Literatura źródłowa u autora.