Smart drugs – jak działają? Czy nootropy są bezpieczne?

Ostatnio coraz głośniej o tzw. smart drugs. Są to leki nootropowe, stanowiące grupę niejednorodnych substancji pobudzających ośrodkowy układ nerwowy. Są one stosowane w leczeniu takich zaburzeń i chorób, jak ADHD, narkolepsja czy otępienie. Dzięki temu, że nootropy poprawiają zdolności poznawcze, m.in. pamięć i koncentrację, coraz więcej osób zaczęło stosować je bez wskazań medycznych. Czy to bezpieczna praktyka?

1. Czym są smart drugs?
2. Jak działają leki nootropowe? Skąd ich coraz większa popularność?
3. Smart drugs – jakie substancje się do nich zaliczają?
4. Czy neurostymulanty są bezpieczne?
5. Naturalne alternatywy dla syntetycznych nootropów

Czym są smart drugs?

Leki nootropowe, nazywane także neurostymulantami lub określane jako „smart drugs”, to niejednorodna pod względem chemicznym oraz farmakologicznym grupa substancji aktywnych, które mają na celu poprawę funkcji poznawczych, takich jak pamięć, koncentracja, percepcja. Pierwsze udokumentowane użycie tego terminu odnotowano w 1927 roku. Wówczas rumuński psycholog i chemik Corneliu E. Giurgea, badając nowy związek, odkrył spektrum efektów, których nie mógł dopasować do znanych klas leków psychotropowych, co doprowadziło do stworzenia nowej kategorii i terminu „nootropowy”. Naukowiec uważał, że neurostymulanty powinny wykazywać następujące działania i właściwości:

• poprawa pamięci,
• poprawa skuteczności nauki bodźców, nawet gdy warunki powodują ich rozpraszanie,
• działanie neuroprotekcyjne,
• nieposiadanie właściwości farmakologicznych typowych dla innych leków psychotropowych,
• nietoksyczność,
• niewielka liczba działań niepożądanych.

Wśród nootropów znajdują się zarówno te pochodzenia naturalnego, stosowane od wieków (np. żeń-szeń czy miłorząb japoński), jak i te syntetyczne, które opracowano w celu leczenia pacjentów zmagających się z zaburzeniami pamięci i koncentracji (np. z ADHD, chorobą Parkinsona, chorobą Alzheimera). Główne kryterium uznania danej substancji chemicznej za neurostymulant to fakt, że jest ona przyjmowana przez osobę zdrową, a więc poza wskazaniami medycznymi.

Jak działają leki nootropowe? Skąd ich coraz większa popularność?

Ponieważ nootropy są stosunkowo łatwo dostępne także dla osób zdrowych, które nabywają stymulanty, korzystając z nielegalnych źródeł, obserwuje się duży wzrost popularności ich stosowania – badania pokazują między innymi, że zwiększa się ich występowanie w ściekach, wodach powierzchniowych, a nawet w wodzie pitnej.

Jaki jest mechanizm działania leków nootropowych? Wpływają one na aktywność neuroprzekaźników (czyli cząstek chemicznych, dzięki którym możliwe jest przenoszenie sygnałów pomiędzy komórkami nerwowymi) oraz ich receptorów. Przede wszystkim podnoszą poziom acetylocholiny, dopaminy i glutaminianu. Poprawiają zaopatrzenie mózgu w glukozę oraz tlen i chronią tkankę mózgową przed neurotoksycznością (działają neuroprotekcyjnie). Niektóre smart drugs wpływają także pozytywnie na syntezę białek neuronalnych i kwasów nukleinowych oraz stymulują metabolizm fosfolipidów w błonach neurohormonalnych. Stwierdzono również, że niektóre leki nootropowe wpływają na eliminację wolnych rodników i poprawiają plastyczność erytrocytów. Co istotne, większość leków nootropowych nie wykazuje natychmiastowych efektów po zażyciu pojedynczej dawki.

Smart drugs – jakie substancje się do nich zaliczają?

Wśród leków nootropowych znajdują się m.in. następujące substancje:

• Modafinil – to substancja pobudzająca ośrodkowy układ nerwowy (OUN), stosowana jest w leczeniu schorzeń powodujących nadmierną senność, przede wszystkim narkolepsji oraz obturacyjnego bezdechu sennego (jako terapia wspomagająca utrzymywanie ciągłego dodatniego ciśnienia w drogach oddechowych – CPAP). Badania pokazały też, że modafinil może redukować objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) u dzieci i młodzieży.
• Metylofenidat – jest środkiem pobudzającym ośrodkowy układ nerwowy (OUN) stosowanym w leczeniu ADHD, gdy inne formy terapii nie są wystarczające. Mechanizm jego działania nie jest do końca poznany, ale przypuszcza się, że hamuje zwrotny wychwyt noradrenaliny i dopaminy przez neurony.
• Piracetam – uważa się, że substancja ta działa m.in. na neurotransmisję w mózgu poprzez modulację kanałów jonowych, co prowadzi do zwiększonej pobudliwości neuronów, a także zwiększa wykorzystanie tlenu i glukozy. Dzięki temu u pacjentów obserwuje się usprawnienie procesów poznawczych czy poprawę sprawności psychofizycznej. Nie ma działania psychostymulującego.
• Nicergolina – została początkowo opracowana jako lek rozszerzający naczynia przepisywany w leczeniu zaburzeń naczyniowo-mózgowych. Obecnie jest stosowana w leczeniu zespołów otępiennych, charakteryzujących się upośledzeniem funkcji poznawczych oraz zaburzeniami afektywnymi, behawioralnymi i somatycznymi.
• Winpocetyna – zwiększa przepływ krwi do mózgu i poprawia elastyczność krwinek czerwonych. Stosuje się ją w leczeniu zaburzeń krążenia mózgowego, do których doszło w przebiegu udaru czy miażdżycy, a także jako leczenie wspomagające w okulistyce. Substancja była też badana jako lek potencjalnie skuteczny w terapii choroby Alzheimera.

Czy neurostymulanty są bezpieczne?

Należy wyraźnie podkreślić, że leki nootropowe przepisywane są wyłącznie przez lekarza, zgodnie z ich wskazaniami. Stosowanie tego typu preparatów na własną rękę może mieć poważne, negatywne konsekwencje dla zdrowia, tym bardziej, że aby uzyskać rezultaty w postaci poprawy funkcji poznawczych, konieczne jest zażywanie leków przez dłuższy czas. Wśród działań niepożądanych znajdują się m.in. dolegliwości takie jak:

• bezsenność,
• bóle głowy,
• zwiększone tętno,
• zaburzenia rytmu serca,
• nadmierne pobudzenie.

Osoby zmagające się ze schorzeniami przewlekłymi, takimi jak zaburzenia psychiczne czy choroby układu krążenia, w tym nadciśnienie tętnicze, mogą być bardziej narażone na działania niepożądane neurostymulantów. Żadnej z tych substancji nie należy stosować w czasie ciąży ani podczas karmienia piersią.

Naturalne alternatywy dla syntetycznych nootropów

Środki pochodzenia roślinnego, które mogą przyczynić się do poprawy zdolności kognitywnych (pamięci, koncentracji, kreatywności), to np.:

• Żeń-szeń – jest jedną z najbardziej popularnych roślin stosowanych w celu poprawy zdolności poznawczych. Działa głównie poprzez zwiększenie przepływu krwi do mózgu, przeciwdziała też uszkodzeniom komórek mózgu przez wolne rodniki.
• Rhodiola rosea (różeniec górski) – roślina adaptogenna, która pomaga organizmowi radzić sobie ze stresem fizycznym i psychicznym. Może wspomagać poprawę nastroju, funkcje poznawcze, zdolność uczenia się.
• Bacopa monnieri – to roślina stosowana jako środek poprawiający funkcje poznawcze, m.in. pamięć i koncentrację. Jest ona polecana jako element wspomagający leczenie chorób neurodegeneracyjnych.
• Ashwagandha – znana jako adaptogen i środek wspomagający zdrowie psychiczne oraz fizyczne. Może wywierać korzystny wpływ na zdolności umysłowe, głównie poprzez regulację stresu i redukcję niekorzystnych objawów z nim związanych (zwiększa m.in. produkcję dopaminy w mózgu).