Profil trzustkowy – jakie badania należy wykonać, żeby sprawdzić pracę trzustki?

O tym, od których badań należy zacząć diagnozować dysfunkcję trzustki, powinien decydować lekarz na podstawie zgłaszanych przez pacjenta objawów. Warto pamiętać, że tak jak w przypadku innych chorób, tak i przy schorzeniach trzustki szybkie postawienie diagnozy może bardzo pomóc pacjentowi w „wykryciu w porę” podłoża niepokojących objawów. Jednym z oznaczeń, jakie można wykonać w tym celu, jest profil trzustkowy. Jak się przygotować do badania? Jakie są normy enzymów? Ile kosztuje badanie biochemiczne funkcji trzustki?

1. Jakie są funkcje trzustki?
2. Jak się przygotować do badań na trzustkę?
3. Co to jest profil trzustkowy? Wskazania do wykonania badania, interpretacja wyników
4. Amylaza (AMY) w moczu i w surowicy – normy, za niska, za wysoka
5. Lipaza trzustkowa w surowicy – normy, za niska, za wysoka
6. Glukoza na czczo – normy, za niska, za wysoka
7. Profil trzustkowy – cena/refundacja, skierowanie
8. Co zrobić, kiedy wyniki badań na trzustkę są podwyższone?

Do badań pozwalających na ocenę pracy trzustki zaliczają się zarówno laboratoryjne testy wykonywane z krwi, jak i badania obrazowe, do których należą: USG, tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny. Ich zadaniem jest wykrycie wszelkich nieprawidłowości w pracy tego organu, np. zapalenia, nowotworu czy cukrzycy.

Jakie są funkcje trzustki?

Trzustka to niewielki (70–100 g masy, ok. 10–12 cm długości), podłużny narząd zlokalizowany w jamie brzusznej tuż za żołądkiem. Pełni on dwie ważne funkcje – wytwarza enzymy niezbędne w procesie trawienia i produkuje hormony regulujące poziom glukozy we krwi. Z tego względu mówi się, że jest narządem wewnątrz- i zewnątrzwydzielniczym. Każdego dnia wytwarza ok. 1 litr soku trzustkowego, czyli płynu zawierającego w sobie enzymy trawienne, takie jak: trypsyna, amylaza i lipaza. Są one niezbędne do prawidłowego przebiegu procesu trawienia białek, cukrów i tłuszczów. Sok trzustkowy jest wydzielany przez przewody trzustkowe do dwunastnicy, gdzie zachodzą najważniejsze etapy rozkładania składników odżywczych – jest to działalność zewnątrzwydzielnicza trzustki. Za działalność wewnątrzwydzielniczą odpowiadają natomiast tzw. wyspy Langerhansa, czyli skupiska komórek znajdujące się w miąższu trzustki, głównie w okolicy jej ogona, produkujące insulinę oraz glukagon – dwa hormony o przeciwstawnym działaniu, utrzymujące prawidłowy poziom glukozy we krwi.

Do najczęstszych chorób trzustki należą jej ostre i przewlekłe zapalenia. W części zewnątrzwydzielniczej może pojawić się także rak trzustki, a w częściach wewnątrzwydzielniczych – guzy neuroendokrynne albo torbiele. Uszkodzenie wysp Langerhansa jest z kolei przyczyną cukrzycy typu I.

Do objawów, które mogą wskazywać na choroby trzustki, należą m.in.:

• ból: po lewej stronie nadbrzusza (promieniujący do kręgosłupa), pleców w okolicy krzyżowej,
• gorączka i dreszcze,
• zaburzenia rytmu serca,
• żółte zabarwienie skóry, białek oczu i błon śluzowych,
• rumień wędrujący na skórze, który może piec i swędzieć,
• utrata apetytu i masy ciała,
• pojawienie się tłuszczowych stolców (tłustych i cuchnących),
• wymioty, biegunki i zaparcia,
• nieprawidłowy poziom glukozy we krwi.

W przypadku pojawienia się takich symptomów należy jak najszybciej udać się do lekarza, ponieważ mogą one być skutkiem m.in. ostrego zapalenia trzustki (OZT), które jest stanem bardzo niebezpiecznym i groźnym dla życia.

Jak się przygotować do badań na trzustkę?

Pacjent, który chce wykonać badanie profilu trzustkowego, powinien zgłosić się do punktu pobrań na czczo, pamiętając aby dzień wcześniej nie spożywać alkoholu i nie przyjmować leków wiążących wapń (szczawianów i cytrynianów). Warto zadbać o to, aby być wypoczętym, a ostatni posiłek zjeść najpóźniej o 18.00 poprzedniego dnia. Osoby, które miały gastroskopię, powinny odczekać kilka dni, zanim udadzą się na badanie.

W przypadku dolegliwości bólowych najlepiej jest pobierać krew między szóstą a dwunastą godziną od ich wystąpienia, ponieważ później poziom amylazy spada, co może prowadzić do błędnej diagnozy. Jeżeli w ramach badania konieczne jest pobranie próbki moczu, należy pamiętać, aby pobrać mocz z porannej mikcji, ze środkowego strumienia. Mocz należy umieścić w jednorazowym pojemniku, który można zakupić np. w aptece.

Co to jest profil trzustkowy? Wskazania do wykonania badania, interpretacja wyników

Profil trzustkowy jest badaniem wykorzystywanym przede wszystkim w diagnostyce chorób trzustki, czasami jednak może służyć wykrywaniu cukrzycy, chorób wątroby i nerek. Wielu lekarzy korzysta z niego również u pacjentów po przebytych schorzeniach, aby monitorować efekty leczenia chorób trzustki. Wskazaniem do oznaczenia profilu trzustkowego są przede wszystkim ostre dolegliwości bólowe, podejrzenie ostrego (OZT) i przewlekłego zapalenia trzustki (PZT) lub guzów trzustki oraz zajęcia trzustki w przebiegu chorób jamy brzusznej.

W skład profilu trzustkowego wchodzi oznaczenie poziomu amylazy w moczu i surowicy oraz oznaczenie poziomu lipazy i glukozy we krwi. W diagnostyce chorób trzustki badania te powinny być wykonywane razem, ponieważ dzięki temu dostarczają dużo więcej informacji niż wtedy, gdy są oceniane pojedynczo. W przypadku podejrzenia zapalenia trzustki korzystne jest oznaczenie aktywności amylazy zarówno w surowicy, jak i w moczu, wykonywane 6–12 godzin po wystąpieniu dolegliwości bólowych. Takie badanie pozwala na potwierdzenie diagnozy, ponieważ jednym z kryteriów rozpoznania OZT jest co najmniej trzykrotny wzrost poziomu jednego z enzymów trzustkowych.

Amylaza (AMY) w moczu i w surowicy – normy, za niska, za wysoka

Amylaza jest jednym z enzymów produkowanych przez trzustkę, a jej głównym zadaniem jest trawienie węglowodanów złożonych i rozkładanie ich na cukry proste. Jeżeli amylaza trzustkowa trafia do krwi, oznacza to, że doszło do niedrożności przewodów trzustkowych lub uszkodzenia komórek trzustki np. w wyniku zapalenia lub innych chorób trzustki. Po upływie ok. 8–10 godzin amylaza obecna we krwi jest wydalana z moczem, dlatego jej oznaczenie w moczu może być wystarczające dla potwierdzenia zapalenia, nawet jeśli poziom enzymu w osoczu pozostaje w granicach normy.

Aktywność amylazy we krwi w zakresie 575–1150 U/l może świadczyć o kamicy żółciowej, zapaleniu pęcherzyka żółciowego, perforacji wrzodu żołądka lub dwunastnicy, zapaleniu otrzewnej, niedrożności jelit lub ostrym zapaleniu nerek. Poziom między 115–575 U/l może oznaczać rozwijającą się w organizmie świnkę lub kamicę ślinianek.

Do innych czynników, które mogą wpłynąć na podwyższenie poziomu amylazy, należą:

• ciąża pozamaciczna,
• choroby wątroby,
• zapalenie nerek,
• stosowanie chemio- lub radioterapii,
• nowotwory jelita, jajnika, prostaty, tarczycy lub wątroby,
• nadużywanie alkoholu lub narkotyków.

Wzrost poziomu amylazy, któremu nie towarzyszy jednoczesny wzrost poziomu lipazy, sugeruje chorobę innego narządu niż trzustka, np. ślinianek, jelit lub nerek. Obniżony poziom amylazy wskazuje na bardzo rozległe uszkodzenie trzustki (np. w wyniku martwicy) lub wątroby.

Lipaza trzustkowa w surowicy – normy, za niska, za wysoka

Lipaza trzustkowa bierze udział w trawieniu tłuszczów i odpowiada za rozkład trójglicerydów do kwasów tłuszczowych i glicerolu. Enzym ten jest produkowany przez trzustkę w postaci nieaktywnej i dopiero gdy trafia do dwunastnicy, przekształca się w formę aktywną. U osób zdrowych do krążenia dostaje się jedynie niewielka ilość lipazy, inaczej jednak dzieje się wówczas, gdy dochodzi do uszkodzenia lub zapalenia trzustki i niedrożności przewodu trzustkowego. Lipaza nie jest wydalana wraz z moczem, dlatego jej aktywność oznacza się tylko we krwi.

Prawidłowy poziom lipazy w surowicy wynosi nie więcej niż 150 U/l. Pięcio- lub dziesięciokrotne przekroczenie normy wskazuje najczęściej na ostre zapalenie trzustki, zwłaszcza wtedy, gdy dochodzi do niego w ciągu 24–48 godzin od momentu wystąpienia objawów, a po 5–7 dniach występuje obniżenie poziomu enzymu.

Do innych przyczyn podwyższenia aktywności lipazy należą:

• nowotwór trzustki,
• celiakia,
• choroba Leśniowskiego-Crohna,
• zapalenie otrzewnej,
• przewlekłe uszkodzenie trzustki (np. w przebiegu mukowiscydozy),
• niedrożność jelit, dróg żółciowych lub dwunastnicy,
• przyjmowanie leków, takich jak heparyna, kodeina, indometacyna lub opioidy.

Obniżenie poziomu lipazy może być wynikiem cukrzycy, nadciśnienia tętniczego lub wysokiego poziomu cholesterolu.

Glukoza na czczo – normy, za niska, za wysoka

Prawidłowy poziom glukozy u osób dorosłych powinien mieścić się w zakresie 70–99 mg/dl (3,9–5,5 mmol/l).

Podwyższony poziom glukozy może oczywiście wskazywać na:

• cukrzycę, 
• ostre lub przewlekłe zapalenie trzustki,
• nowotwór trzustki,
• insulinooporność,
• niewydolność nerek,
• zespół Cushinga,
• nadmierne wydzielanie hormonu wzrostu.

Spadek stężenia glukozy może być wynikiem: niedoczynności tarczycy, nadnerczy lub przysadki mózgowej, uszkodzenia wątroby, nadużywania alkoholu, stosowania zbyt restrykcyjnej diety lub intensywnej aktywności fizycznej.

Profil trzustkowy – cena/refundacja, skierowanie

Badania wchodzące w skład profilu trzustkowego można wykonać bezpłatnie w ramach NFZ, niemniej należy posiadać skierowanie lekarskie, które może wystawić lekarz pierwszego kontaktu lub specjalista, np. gastroenterolog. W przypadku wykonywania badań na własną rękę należy liczyć się z kosztem rzędu 50–100 zł za cały pakiet świadczeń.

Co zrobić, kiedy wyniki badań na trzustkę są podwyższone? Jakie badania na trzustkę wykonać, aby potwierdzić testy laboratoryjne?

Na pełną diagnostykę chorób trzustki składają się testy laboratoryjne oraz badania obrazowe. Jeśli chodzi o badania krwi, to oprócz profilu trzustkowego można wykonać także oznaczenie stężenia bilirubiny i prób wątrobowych, elektrolitów, lipidów, mocznika i kreatyniny. Oprócz tego często analizuje się parametry związane z aktywnym stanem zapalnym, takie jak morfologia, OB i CRP (białko ostrej fazy). Przy diagnostyce niektórych chorób trzustki konieczne może być również wykonanie badań genetycznych, takich jak badanie mutacji w genach PRSS1, SPINK1, CFTR lub CTRC. Diagnostyka obrazowa pozwala na wykrycie guzków, torbieli, nacieków zapalnych, zwapnień lub powiększenia trzustki.

Do najważniejszych metod wykorzystywanych w tym celu należą:

• USG jamy brzusznej,
• EUS trzustki (ultrasonografia endoskopowa trzustki),
• tomografia komputerowa jamy brzusznej,
• rezonans magnetyczny jamy brzusznej.

W rzadszych przypadkach konieczne może być także wykonanie ECPV (endoskopowej cholangiopankreatografii wstecznej), która łączy w sobie ocenę radiologiczną oraz endoskopię i jest badaniem inwazyjnym, pozwalającym na dokładną ocenę trzustki i stanu dróg żółciowych. O tym, jakie badania trzustki należy ostatecznie wykonać, decyduje lekarz, w zależności od objawów, z jakimi zgłasza się pacjent.