Niepłodność pierwotna i wtórna

lek. med. Anna Posmykiewicz

Nadmierna senność u dzieci – jakie są najczęstsze przyczyny?

Chirurgiczne usuwanie znamion – jak przygotować się do zabiegu?

Substancje przyjazne jelitom i pożyteczne dla mikrobiomu

Czasem zdarza się, że mimo starań o dziecko, przyszli rodzice nie mogą doczekać się upragnionego poczęcia. Zaczynają się denerwować i martwić, gdyż chęć posiadania dziecka jest tak wielka, że wszystkie inne problemy wydają się błahe i zupełnie nieważne. Szukają wtedy pomocy u lekarza i chętnie zgadzają się na wszystkie proponowane przez niego badania oraz testy diagnostyczne. Ważne jest wtedy, aby obdarzyli lekarza pełnym zaufaniem i wierzyli, że zrobi on wszystko, aby im pomóc. Z kolei lekarz powinien być bardzo cierpliwy, chętnie udzielać odpowiedzi na wszystkie zadawane mu pytania, powinien być życzliwy, jak również mieć dużo taktu w sprawowaniu opieki nad niepłodnym małżeństwem. Leczenie niepłodnej pary jest zwykle procesem długotrwałym, wymagającym znacznej cierpliwości od obydwu stron.

Czym jest niepłodność?

Niepłodność to stan, który wynika z nieprawidłowości mechanizmów warunkujących zapłodnienie i zagnieżdżenie komórki jajowej. Przyjmuje się, że około 30% małżeństw jest niepłodnych.   Kiedy można zacząć mówić o niepłodności? Wtedy, kiedy po roku regularnego współżycia bez zabezpieczenia kobieta nie może zajść w ciążę. Zatem pierwsza konsultacja lekarska powinna odbyć się najwcześniej po roku niekończącego się poczęciem współżycia. Jeśli po kilku miesiącach nie udaje się zajść w ciążę, naprawdę nie ma jeszcze powodu do niepokoju.

Jakie mogą być przyczyny niepłodności?

Niepłodność może mieć wiele przyczyn i niekoniecznie muszą mieć one związek z kobietą. Może być ona spowodowana jednym lub kilkoma czynnikami jednocześnie. Poza tym należy też pamiętać o tym, że niepłodność można podzielić na niepłodność pierwotną i wtórną.

Czym jest niepłodność pierwotna?

O niepłodności pierwotnej można mówić wtedy, kiedy kobieta nie może zajść w pierwszą ciążę. Kiedy można mówić o niepłodności wtórnej? O niepłodności wtórnej można mówić wówczas, kiedy kobieta szczęśliwie zaszła w pierwszą ciążę, a z jakiegoś powodu nie może zajść w kolejną. Podział ten jest bardzo płynny, ponieważ przyczyny doprowadzające do niepłodności zarówno pierwotnej, jak i wtórnej, mogą być takie same.

Co należy brać pod uwagę w przypadku niepłodności pierwotnej i wtórnej?  

W przypadku niemożności zajścia w ciążę należy rozpatrywać następujące czynniki:

hormonalny,
jajnikowy,
jajowodowy,
maciczny,
szyjkowy,
męski,
immunologiczny,
psychiczny.

Czynnik hormonalny – niepłodność hormonalna to około 40% przyczyn kobiecej niepłodności. Zaburzenia w wydzielaniu i produkcji żeńskich hormonów mogą powstawać na dwóch poziomach.  Pierwszy poziom stanowi układ podwzórze-przysadka. Podwzgórze i przysadka to części ośrodkowego układu nerwowego i endokrynnego, które poprzez wydzielanie i produkowanie hormonów oddziałują na inne elementy układu hormonalnego, między innymi na jajniki. Hormony, które produkowane są w tym układzie i pozostające w ścisłym związku z żeńskimi narządami płciowymi, to gonadotropiny: folikulotropina (hormon folikulotropowy, FSH) oraz lutropina (hormon luteinotropowy, LH). Gonadtoropiny mają wpływ na cykl miesięczny kobiety: działając na jajniki przyczyniają się do dojrzewania i pękania pęcherzyków jajnikowych i tym samym uwalniania komórki jajowej, czyli owulacji. Zahamowanie lub zaburzenie tego działania powoduje niezdolność do owulacji i niepłodność. Brak owulacji to najczęstsza przyczyna niepłodności. Dodatkowo, układ podwzgórze-przysadka produkuje także hormon tyreotropowy (tyreotropinę, TSH), którego zadaniem jest działanie na gruczoł tarczowy i regulacja wytwarzania przez niego tyroksyny i trójjodotyroniny. Zaburzona produkcja hormonów tarczycy przyczynia się do nadczynności lub niedoczynności tego gruczołu, co z kolei prowadzi do utrudnionego zajścia w ciążę. Inny hormon produkowany przez ten układ to prolaktyna. Zarówno nadmiar (hiperprolaktynemia), jak i niedobór (hipoprolaktynemia) uniemożliwiają zajście w ciążę. Przyczynami, które zaburzają pracę układu podwzgórze-przysadka mogą być uwarunkowania genetyczne, ale także urazy głowy oraz guzy.  Drugi poziom, który należy brać pod uwagę w przypadku czynnika hormonalnego odpowiedzialnego za rozwój niepłodności, to jajniki. Jajniki to żeńskie gonady, które odpowiedzialne są za produkowanie żeńskich hormonów płciowych, czyli estrogenów i progesteronów, odpowiedzialnych za prawidłowy przebieg cyklu miesięcznego i dojrzewania komórki jajowej, jak również, gdy dojdzie już do poczęcia, za zagnieżdżenie się zarodka i jego dojrzewanie. W przypadku zaburzonej funkcji produkowania żeńskich hormonów płciowych, pojawia się niepłodność. Jest ona związana głównie z upośledzonym dojrzewaniem pęcherzyków jajnikowych oraz brakiem lub niewydolnością ciałka żółtego, produkującego progesteron.

Czynnik jajnikowy – zaburzenia w funkcjonowaniu jajników, nie tylko związane z żeńskimi hormonami płciowymi, mogą być przyczyną niemożności zajścia w ciążę. Przyczyniają się do tego następujące czynniki: nieprawidłowe funkcjonowanie układu podwzgórze – przysadka, zmiany zapalne, procesy nowotworowe, dysgenezja (czyli niewłaściwe wykształcenie się gonad lub ich brak) gonad czy też endometrioza (czyli obecność błony śluzowej macicy w innych narządach oprócz jamy macicy).

Czynnik jajowodowy – niepłodność jajowodowa to około 40% wszystkich przyczyn niepłodności. Jajowody pełnią niesłychanie ważną funkcję w procesie poczęcia, gdyż są one odpowiedzialne za transport zapłodnionej komórki jajowej do macicy. Zatem jakakolwiek przeszkoda w świetle jajowodu może utrudnić przesuwanie się zarodka i jego późniejsze zagnieżdżenie się w macicy. Dlatego niepłodność jajowodową rozpatruje się biorąc pod uwagę zmiany mechaniczne i czynnościowe. Przyczyny mechaniczne są najczęściej spowodowane wadami wrodzonymi – całkowity brak jajowodów lub ich całkowita niedrożność oraz zmianami nabytymi – nowotwory jajowodów, endometrioza, stany pooperacyjne, stany pozapalne. Wszystkie te zmiany mogą doprowadzić do niedrożności jajowodów i zaburzenia transportu zarodka. Przyczyny niedrożności czynnościowej to czop śluzowy, przerost lub obrzęk błony śluzowej jajowodów, małe skrzepy oraz nadmierna kurczliwość mięśniówki jajowodów.

Czynnik maciczny – macica spełnia rolę „mieszkania” dla zarodka. To w niej zagnieżdża się zapłodniona komórka jajowa, rozwija się i rośnie. Wszelkie czynniki, które utrudniają lub uniemożliwiają zagnieżdżenie i rozwój zapłodnionego jaja przyczyniają się do powstania niepłodności macicznej. Są nimi wady wrodzone – brak macicy, macica jedno- lub dwurożna, macica podwójna, jak również zrosty śródmaciczne, będące najczęściej powikłaniem pooperacyjnym, zapalenie endometrium, czyli błony śluzowej macicy, mięśniaki, zaburzenia krzepliwości oraz endometrioza.

Czynnik szyjkowy – w procesie zapłodnienia ogromną rolę odgrywa śluz szyjkowy w szyjce macicy. W okresie dni płodnych jest on przezroczysty i rozciągliwy, co łatwo jest kobiecie zaobserwować. W tym okresie zmieniają się jego właściwości fizykochemiczne i staje się on łatwo przepuszczalny dla plemników. Niestety, zdarzają się sytuacje, w których śluz nie ulega tym przekształceniom i jest nieprzepuszczalny dla plemników. Może przyczynić się do tego stan zapalny, zmniejszona zawartość glukozy w śluzie, która utrzymuje ruchliwość plemników, obecność w śluzie przeciwciał klasy IgA oraz IgG, które wymierzone są przeciwko plemnikom i doprowadzają do ich inaktywacji, obecność w śluzie enzymów niszczących plemniki, zbyt duża gęstość śluzu oraz zanieczyszczenie śluzu spowodowane najczęściej długotrwałym stanem zapalnym szyjki lub krwią.

Jednak niepłodność szyjkowa może być też związana z nieprawidłowościami w obrębie samej szyjki, a nie śluzu. Czynniki ją wywołujące to skurcz cieśni szyjki – może być spowodowany nadmierną reakcją szyjki na substancje kurczące (prostaglandyny) zawarte w nasieniu, wrodzone zarośnięcie szyjki, niedorozwój szyjki, rozdarcia czy blizny.

Czynnik męski – największa zdolność rozrodcza mężczyzn przypada na wiek 25-35 lat. Jest ona regulowana przez zespół różnych układów i zaburzenie działalności jednego z nich doprowadza do niepłodności. Przyjmuje się, że około 30% małżeństw jest niepłodnych z powodu czynnika męskiego. Niepłodność męska jest spowodowana dwoma głównymi czynnikami. Są to niezdolność spółkowania i niezdolność zapłodnienia. Niezdolność spółkowania to niemożność odbycia stosunku płciowego. Może być ona wynikiem nieprawidłowości anatomicznych, zaburzeń układu endokrynnego, chorób układu nerwowego czy też zaburzeń psychicznych.

Niezdolność zapłodnienia to z kolei zaburzenie, które można podzielić na następujące grupy:

Zaburzenia czynności jąder – mogą być one spowodowane wadami wrodzonymi, jak również problemami w układzie podwzgórze-przysadka i brakiem stymulacji do wytwarzania męskich hormonów.

Zaburzenia w transporcie nasienia – wynikają one głównie z niedrożności dróg nasiennych, którą mogą wywołać wady wrodzone i nabyte (spodziectwo, wodniaki jąder, żylaki powrózka nasiennego) lub też stany zapalne i pourazowe.

Zaburzenia czynnościowe:

Zbyt rzadkie stosunki płciowe, które nie odbywają się w okresie dni płodnych kobiety.
Zbyt częste stosunki płciowe – produkowane nasienie jest niepełnowartościowe i powstaje w zbyt małej ilości.
Nieprawidłowości wytrysku związane ze stanami zapalnymi, wadami wrodzonymi lub zaburzeniami psychicznymi.

Czynnik immunologiczny – niepłodność pierwotna i wtórna może mieć też związek z czynnikiem immunologicznym. Związana jest ona wtedy głównie z czynnikiem męskim. Niektórzy mężczyźni bowiem produkują przeciwciała skierowane przeciwko własnym plemnikom, które doprowadzają do ich niszczenia (tzw. proces autoimmunizacji). Czasem zdarza się też, że po wnikliwych badaniach okazuje się, że kobiecy organizm produkuje przeciwciała przeciwko spermie.

Czynnik psychiczny – jest to, wbrew pozorom, częsta przyczyna niepłodności. Często u jej podłoża leży nadwrażliwość emocjonalna, która zaburza prawidłowe życie płciowe. Dodatkowo, przewlekły stres, na który coraz częściej jesteśmy narażeni, zaburza prawidłowe funkcjonowanie organizmu i uniemożliwia zajście w ciążę.

Jak wygląda diagnostyka niepłodności?

Jeżeli dojdzie do sytuacji, że para starająca się o dziecko musi zgłosić się do lekarza, czeka ją szczegółowa diagnostyka, obejmująca zarówno szczegółowo zebrany wywiad, jak również badanie ogólne i badania szczegółowe. Bardzo ważne jest, aby nie diagnozować tylko jednego z partnerów, ale kobietę i mężczyznę jednocześnie. Dopiero po przeprowadzeniu dokładnej diagnostyki lekarz podejmuje decyzję o właściwym leczeniu, uzależnionym od przyczyny.

Podziel się: