Endometrioza (gruczolistość zewnętrzna) – przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie

Endometrioza (gruczolistość zewnętrzna) to schorzenie, w przebiegu którego tkanka normalnie wyściełająca wnętrze macicy – endometrium – występuje poza nią. Ogniska endometrialne mogą być zlokalizowane w jamie otrzewnej (w zdecydowanej większości przypadków), ale także poza nią, np. na szyjce macicy czy w pęcherzu moczowym. Objawy, które się wówczas pojawiają, obejmują najczęściej bolesne, obfite miesiączki, ból podczas współżycia, bóle w obrębie miednicy mniejszej, kłopoty z zajściem w ciążę. Jak powinna przebiegać diagnostyka przy podejrzeniu endometriozy?

Endometrioza – czym jest endometrium?

Endometrium to błona śluzowa macicy. Opisując jej budowę histologiczną, wyszczególnia się komórki gruczołowe oraz tzw. zrąb – podścielisko. Każda prawidłowo funkcjonująca komórka regulowana jest w organizmie przez hormony, w przypadku endometriozy są to jajniki, warunkujące cyklicznie zachodzące zmiany.

Endometrioza jest stanem, w którym komórki typowe dla trzonu macicy występują nieprawidłowo poza jej jamą. Ten fenomen niefizjologicznego przemieszczenia się komórek (powstawania ognisk endometrialnych) do innego miejsca nazywamy ektopią. Niestety, komórki zlokalizowane poza ścianą macicy również podtrzymują swoje funkcje zgodnie z rytmem cyklu miesiączkowego, co może stanowić źródło bólu, problemów zdrowotnych i niepłodności. Najczęściej endometrioza występuje u pacjentek w wieku rozrodczym, a ilość zachorowań szacuje się na 7-15 tys./100 tys. kobiet.

Endometrioza – klasyfikacja 

Stopień zaawansowania endometriozy opisuje skala rASRM. Jest to system punktowy uwzględniający obecność ognisk w obrębie otrzewnej i jajnika oraz zrostów wewnątrzotrzewnowych. Obecnie obowiązujący podział ze względu na umiejscowienie ognisk endometriozy wyróżnia:

• endometriozę narządów płciowych wewnętrznych (jajniki, jajowody),
• endometriozę narządów płciowych zewnętrznych,
• endometriozę poza narządami płciowymi (np. jelita, moczowody).

Pod względem cech morfologicznych opisywane są typy: śluzówkowy, otrzewnowy i gruczolakowaty. Diagnostycznie istotnym parametrem jest głębokość naciekania ognisk. Powierzchowna obejmuje zmiany do 1 mm, umiarkowana 2-5 mm, a głęboka >5 mm.

Endometrioza – objawy

Często obraz kliniczny w początkowej fazie schorzenia jest niespecyficzny lub bezobjawowy, co prowadzi do trudności diagnostycznych oraz opóźnienia rozpoznania. Występowanie triady charakterystycznych objawów naprowadza na tę jednostkę chorobową:

• cykliczny ból podbrzusza, pojawiający się przed menstruacją i jej towarzyszący (dysmenorrhea) – bolesne miesiączki,
• zaburzenia miesiączkowania pod postacią obfitych krwawień miesiączkowych,
• krwawienia międzymiesiączkowe.

Należy podkreślić, iż objawy ściśle zależą od lokalizacji endometriozy. Gdy złuszczające się endometrium w miejscu implantacji ogniska nie prowadzi do ujścia zewnętrznego, krew gromadzi się, tworząc tzw. torbiele czekoladowe, drażniąc otrzewną, co powoduje ból podczas stosunków płciowych (dyspareunia), mikcji (dyzuria) oraz defekacji (dyschezja). Wraz z biegiem czasu nasila się stan zapalny, pojawiają się zrosty oraz naciekanie nerwów i narządów.

Endometrioza – przyczyny

Od wielu lat grono badaczy próbuje podać jedną, zgodną przyczynę endometriozy. Niestety jednoznaczne wytłumaczenie procesu powstawania zmian endometriotycznych nie jest łatwe. Sformułowane zostały cztery teorie. Pierwsza z nich, nazwana hipotezą transplantacji, zakłada wsteczne miesiączkowanie – złuszczone endometrium trafia wstecznie do jamy brzusznej i podlega cyklicznym zmianom. Opisano zjawisko metaplazji pojedynczych komórek z jamy brzusznej w czynnościowo podobne do endometrium miejsca. Inni badacze przypisują czynniki zakaźne jako powód przekształcania się komórek drogą indukcji. Ostatnią teorią jest hipoteza efektu immunologicznego.

Dodatkowo wyszczególnione zostały stany predysponujące do wystąpienia endometriozy:

• krótki cykl miesiączkowy,
• wczesna menarche (pierwsza miesiączka),
• wady wrodzone macicy lub pochwy, które utrudniają fizjologiczny odpływ krwi, np. zarośnięcie błony dziewiczej, zwężenie kanału szyjki macicy,
• hiperestrogenizm,
• wyłyżeczkowanie jamy macicy,
• cięcia cesarskie – predysponują do zmian w bliźnie po cięciu,
• operacje jamy brzusznej laparoskopowo oraz metodą otwartą,
• poronienia,
• liczne ciąże,
• stosowanie wkładki wewnątrzmacicznej,
• wrodzone zaburzenia odporności i inne stany immunosupresji,
• choroby autoimmunologiczne.

Endometrioza – diagnostyka etapowa. Laparoskopia w diagnozowaniu endometriozy

Ostateczne rozpoznanie endometriozy stawia patomorfolog po ocenie histopatologicznej materiału pobranego metodą biopsji podczas laparoskopii.

Do wizyty u specjalisty skłaniają pacjentki najczęściej: bolesność uciskowa oraz po współżyciu, a także bolesne, przedłużające się miesiączki. Badanie ginekologiczne najczęściej nie wykazuje nieprawidłowości. W USG może być uwidocznione tyłozgięcie macicy z ograniczoną ruchomością, powiększone jajniki, guzki wzdłuż więzadeł krzyżowo-macicznych i w innych strukturach miednicy mniejszej.

USG dopochwowe (transwaginalne) jest pomocne w diagnostyce torbieli endometrialnej jajnika i zmian w miednicy mniejszej. Z rezonansu magnetycznego miednicy (MRI) korzysta się w ocenie endometriozy wewnętrznej i naciekającej, a z USG przezodbytniczego (TRUS) – zmian w jelicie grubym.

W diagnostyce różnicowej badania laboratoryjne nie mają ogromnej wartości. Marker CA125 jest pomocny w diagnostyce i monitorowaniu nawrotów, jednak ze względu na małą swoistość jego rutynowe oznaczenie nie jest zalecane.

Endometrioza – leczenie

Leczenie endometriozy można podzielić na metody farmakologiczne, chirurgiczne oraz terapię skojarzoną, a decyzja o wyborze konkretnej jest zależna od wielu czynników, takich jak wiek pacjentki, nasilenie dolegliwości czy lokalizacja ognisk endometrialnych. Warto także zwrócić uwagę na dietę przy endometriozie, która wbrew pozorom może mieć duże znaczenie w rozwoju choroby.

Endometrioza – leczenie farmakologiczne

Leczenie przyczynowe, jak dotąd, nie jest możliwe, a postępowanie terapeutyczne opiera się na zwalczaniu bólu i leczeniu powikłań oraz poprawianiu płodności.

Celem kuracji jest ograniczenie rozprzestrzeniania się ognisk endometrialnych i umożliwienie zajścia pacjentki w ciążę, jeśli tego oczekuje. Wskazaniem do leczenia są utrzymujące się lub nawracające dolegliwości pomimo leczenia chirurgicznego. Farmakoterapia jest ograniczona ze względu na ocenę korzyści w stosunku do działań ubocznych. Stosowana jest terapia estrogenowo-progestagenowa, progestageny, analogi gonadoliberyny, selektywne modulatory receptorów progesteronu, NLPZ oraz rzadko – inhibitory aromatazy.

Leczenie operacyjne

Wskazaniem do interwencji chirurgicznej jest obecność torbieli endometrialnej jajnika o średnicy ≥3 cm, niepłodność, głęboko naciekająca endometrioza, zespół bólowy miednicy mniejszej oraz brak poprawy klinicznej po leczeniu hormonalnym lub przeciwwskazania do farmakoterapii. Zakres zabiegu zależy od planów macierzyńskich pacjentki. Podczas leczenia zachowawczego (oszczędzającego, dającego możliwość zajścia w ciążę) wycinane lub koagulowane jest ognisko, torbiel lub uwolnione zostają zrosty. Gdy pacjentka wyrazi zgodę na leczenie radykalne, usuwana jest macica z przydatkami, co bezpowrotnie uniemożliwia rozród.

Endometrioza a ciąża

Endometrioza może wpływać na płodność – u wielu kobiet bezskutecznie starających się o dziecko diagnozuje się ogniska endometrialne. Niepłodność w tych przypadkach może być spowodowana przez: obniżenie jakości komórki jajowej, zaburzenia hormonalne, problemy z zagnieżdżeniem się komórki jajowej w macicy, a także zrosty i torbiele. Mimo trudności zajście w ciążę i jej utrzymanie jest możliwe, wymaga jednak dokładnej diagnostyki (najlepiej w specjalistycznym ośrodku zajmującym się leczeniem par niepłodnych) oraz wdrożenia indywidualnie dobranej terapii.