Wolny testosteron – badanie, normy, za wysoki, za niski

Badanie poziomu wolnego testosteronu jest zlecane w przypadku potwierdzenia lub wykluczenia wielu zaburzeń hormonalnych, które mogą objawiać się różnie u kobiet i inaczej u mężczyzn. Oznaczenie poziomu FTST wykonuje się również wówczas, kiedy wynik badania całkowitego testosteronu znajduje się poza zakresem norm laboratoryjnych. Wydzielanie hormonu zależy od prawidłowej pracy jajników lub jąder, nadnerczy, przysadki i podwzgórza. Czy do zbadania poziomu wolnego testosteronu trzeba być na czczo, jakie są normy dla kobiet i mężczyzn, kiedy zachodzi konieczność dodatkowej suplementacji testosteronem i jak bezpiecznie przejść przez ten proces? Odpowiedzi na te pytania znajdują się w niniejszym artykule.

Wolny testosteron (fT, FTST) jest frakcją testosteronu całkowitego, która nie jest związana z żadnym z osoczowych białek transportujących hormony. Stanowi jedynie niewielką część z całej puli testosteronu, ma on jednak duże znaczenie w diagnostyce zaburzeń hormonalnych zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet. Oznaczenie poziomu wolnego testosteronu powinno być wykonane zawsze wówczas, gdy poziom testosteronu całkowitego znalazł się poza zasięgiem normy, jak i również w przypadku występowania objawów wskazujących na zaburzenia dojrzewania płciowego chłopców, obniżonego libido, zaburzeń erekcji i problemów z płodnością oraz objawów wirylizacji i hirsutyzmu u kobiet.

Czym jest wolny testosteron? Różnica między testosteronem a wolnym testosteronem

Testosteron znajdujący się we krwi występuje pod dwiema postaciami, jako testosteron wolny oraz testosteron związany z białkami osocza (albumina lub globulina wiążącą hormony płciowe – SHBG), które pełnią dla niego rolę transportera. Zdecydowana większość hormonu występuje we krwi w postaci związanej, a jedynie 1–5 % stanowi jego wolna frakcja, która jest dzięki temu w bezpośredni sposób dostępna dla komórek. Chociaż wolny testosteron jest jedynie niewielkim ułamkiem z całej puli hormonu, tak to właśnie on wykazuje działanie aktywne biologicznie, a jego stężenie nie jest zależne od stężenia białek osocza. Dzięki temu oznaczenie stężenia wolnego testosteronu we krwi jest istotnym parametrem, który jest używany w diagnostyce zaburzeń gospodarki hormonalnej.

Oznaczenie poziomu wolnego testosteronu jest zalecane w przypadku, gdy wynik badania testosteronu całkowitego znajduje się poza zakresem normy lub wynik jest uważany za niewiarygodny, np. w rezultacie zmian w poziomie białek osocza, do którego dochodzi m.in. u pacjentów z niewydolnością nerek albo wątroby. Badanie wolnego testosteronu warto także wykonać przy podejrzeniu nieprawidłowego rozwoju płciowego u chłopców, u par borykających się z bezpłodnością, u mężczyzn z zaburzeniami libido i zaburzeniami erekcji, a także u kobiet, u których występują cechy wirylizacji, czyli pojawienie się męskich cech płciowych, takich jak nadmierne owłosienie (hirsutyzm), męska budowa ciała, zmiana barwy głosu, trądzik czy łysienie typu męskiego.

Wolny testosteron – działanie

Testosteron jest hormonem płciowym. Odpowiada za wykształcenie się męskich narządów rozrodczych w okresie płodowym, jak i również za prawidłowy przebieg dojrzewania u chłopców i rozwijanie się, tzw. trzeciorzędowych cech płciowych: obniżenie barwy głosu, wzrost masy mięśniowej, pojawienie się zarostu i owłosienia typu męskiego, a także za prawidłowy przebieg procesu spermatogenezy (powstawania męskich komórek rozrodczych – plemników) i płodność mężczyzny. Poza tym testosteron odpowiada również za wzrost tkanki kostnej i mięśniowej, regulację ciśnienia krwi, redukcję tkanki tłuszczowej oraz właściwe działanie układu odpornościowego.

Rola wolnego testosteronu u kobiet jest również znacząca. Chociaż jego stężenie jest wielokrotnie niższe niż u mężczyzn, to wpływa on m.in. na prawidłową mineralizację kości, regulację libido oraz prawidłowe funkcjonowanie jajników. Ponadto zaburzenia w jego stężeniu grożą niepłodnością, problemami z utrzymaniem ciąży, mogą także być objawem zespołu policystycznych jajników (PCOS).

Wydzielanie testosteronu zależy od prawidłowego działania gonad (jajników lub jąder), nadnerczy, przysadki, a także podwzgórza. Zaburzenia w funkcjonowaniu jednego z tych narządów mogą doprowadzić do obniżenia lub podwyższenia poziomu testosteronu – zarówno całkowitego, jak i wolnego. Poziom hormonu poza granicami normy może zatem wskazywać m.in. na schorzenia narządów wydzielania wewnętrznego.

Wolny testosteron – przyczyny i objawy niedoboru u kobiet i mężczyzn

Niedobór wolnego testosteronu u dorosłych pacjentów prowadzi do pojawienia się szeregu niepokojących symptomów, których intensywność narasta wraz z czasem trwania choroby prowadzącej do obniżenia poziomu hormonu. Jeżeli poziom wolnego testosteronu jest u pacjenta obniżony, należy wykonać dalsze badania diagnostyczne, w celu sprawdzenia przyczyny tych zaburzeń.

Niski poziom wolnego testosteronu u mężczyzn objawia się w postaci impotencji, niepłodności, zaburzeń erekcji, spadku masy mięśniowej (przy jednoczesnym wzroście ilości tkanki tłuszczowej), zmniejszenia ilości owłosienia na ciele oraz powiększeniem gruczołów piersiowych (tzw. ginekomastia), trudności z koncentracją i pogorszenie nastroju. Ponadto zdarza się, że u pacjenta stwierdza się demineralizację kości, która może prowadzić nawet do osteoporozy,

Kobiety mają mniej jednoznaczne objawy obniżonego poziomu wolnego testosteronu, którymi są najczęściej: zaburzenia nastroju, obniżenie masy mięśniowej i gęstości kości oraz niskie libido.

Wśród najczęstszych przyczyn obniżenia FTST znajdują się m.in.:

• niedorozwój jąder lub jajników,
• choroby genetyczne, np. zespół Klinefeltera,
• guzy lub mechaniczne uszkodzenia jąder, np. na skutek wypadku lub choroby wirusowej,
• guzy lub inne choroby przysadki i podwzgórza,
• zaburzenia w pracy nadnerczy,
• hiperprolaktynemia,
• uwarunkowania genetyczne,
• zmiany związane ze starzeniem się organizmu,
• niehigieniczny tryb życia, np. spożywanie alkoholu, palenie papierosów, niezdrowe nawyki żywieniowe.

Wolny testosteron – przyczyny i objawy nadmiaru u kobiet i mężczyzn

Podwyższony poziom testosteronu u kobiet objawia się w postaci tzw. wirylizacji, czyli pojawienia się u nich cech standardowo przypisywanych mężczyznom: obniżenia barwy głosu, zmian w budowie ciała, pojawienia się męskiego typu owłosienia (tzw. hirsutyzmu) oraz łysienia. Utrzymujące się podwyższone stężenie wolnego testosteronu prowadzi także do trądziku, przybierania na wadze, zaburzeń miesiączkowania, jak również niepłodności, dlatego nieprawidłowy wynik badania powinien być zawsze omówiony z lekarzem prowadzącym, najlepiej endokrynologiem.

U mężczyzn zbyt wysokie stężenia wolnego testosteronu występują bardzo rzadko, a podwyższony wynik badania wskazuje najczęściej na suplementację testosteronu, np. w postaci dopingu lub preparatów farmakologicznych (w postaci tabletek, czy zastrzyków). Przyjmowanie preparatów z testosteronem powinno być prowadzone jedynie na wniosek lekarza, ponieważ nadmierny wzrost stężenia hormonu może prowadzić do poważnych, niebezpiecznych dla zdrowia powikłań.

Wśród najczęstszych przyczyn podwyższenia FTST znajdują się m.in.:

• nadczynność tarczycy,
• zespół policystycznych jajników (PCOS),
• przerost i zaburzenia funkcji nadnerczy,
• zespół Cushinga,
• guzy jąder i jajników,
• insulinooporność i leptynooporność,
• otyłość,
• inne zaburzenia hormonalne, np. podwyższony poziom progesteronu.

Wolny testosteron – badanie i normy

Na badanie poziomu wolnego testosteronu można zgłosić się do punktu pobrań bez wcześniejszego przygotowania. Nie jest wymagane bycie na czczo, a oznaczenie polega na pobraniu krwi, podobnie jak w przypadku większości podstawowych oznaczeń laboratoryjnych. Norma dla wolnego testosteronu zależy od płci i powinna mieścić się w następujących zakresach referencyjnych:

• dla kobiet: 0,2–1,5 pg/ml,
• dla mężczyzn 2,6–10 pg/ml.

Leczenie zmian związanych z wolnym testosteronem

Większość chorób wpływających na poziom testosteronu można skutecznie leczyć, prowadząc tym samym do stopniowego uregulowania poziomu hormonu. W przypadku, gdy stężenie wolnego testosteronu znajduje się na bardzo niskim poziomie, lekarz może także zdecydować o jego farmakologicznej suplementacji za pomocą preparatów w postaci żeli, zastrzyków, plastrów lub tabletek. Warto jednak pamiętać, że ze względu na możliwe skutki uboczne i potrzebę dobrania indywidualnej dawki, terapia ta powinna odbywać się pod okiem doświadczonego specjalisty.

Badanie wolnego testosteronu – cena/refundacja, skierowanie

Skierowanie na oznaczenie poziomu wolnego testosteronu może być wystawione przez lekarza specjalistę, np. ginekologa lub endokrynologa i wówczas jest to badanie refundowane przez NFZ. Jeżeli pacjent nie posiada skierowania, to koszt oznaczenia FTST pokrywa samodzielnie. Wynosi on zazwyczaj ok. 30–55 zł.