Jakie badania należy zrobić, żeby sprawdzić pracę tarczycy?

Badanie poziomów hormonów, które wpływają na pracę tarczycy, powinno się wykonywać regularnie, a nie tylko wówczas, kiedy u pacjenta występują charakterystyczne objawy zaburzeń pracy tego gruczołu. Które badania wchodzą w skład trójki tarczycowej, jak obliczyć konwersje i ile to kosztuje?

Choroby tarczycy są diagnozowane u coraz większej liczby Polaków. Szacuje się, że nawet co piąta osoba ma problemy z pracą tarczycy. Zaburzenia w działaniu tego niewielkiego gruczołu przekładają się na liczne problemy zdrowotne, które wpływają na pracę całego organizmu. Hormony wydzielane przez prawidłowo funkcjonującą tarczycę wpływają na metabolizm i procesy wzrastania, a także na rozwój układu nerwowego u niemowląt. Wielu pacjentów, których tarczyca nie funkcjonuje prawidłowo, nie zdaje sobie z tego sprawy, tymczasem do wykrycia tych zaburzeń wystarczy wykonanie kilku badań laboratoryjnych.

Za co odpowiadają hormony tarczycy?

Tarczyca to jeden z gruczołów wydzielania wewnętrznego, który produkuje i wydziela do krwi różnego rodzaju hormony. Dwa najważniejsze hormony tarczycy to T3 (trójjodotyronina) i T4 (tyroksyna). Związki te odpowiadają za prawidłowy przebieg procesów metabolicznych, produkcję ciepła, zachowanie odpowiedniego bilansu energetycznego i funkcjonowanie układu nerwowego. W momencie, gdy ich poziom we krwi jest nieprawidłowy, może dochodzić do pojawienia się nieprzyjemnych dolegliwości.

Do oceny pracy tarczycy konieczne jest sprawdzenie poziomu produkowanych przez nią hormonów, uzupełnione o ocenę stężenia TSH (tyreotropiny) – hormonu stymulującego pracę tarczycy, który jest wydzielany przez przysadkę mózgową.

Badania na tarczycę – wskazania, objawy zaburzeń

Choroby tarczycy obejmują wiele schorzeń, zaczynając od choroby Hashimoto, aż po guzki gruczołu tarczowego. Najczęściej jednak diagnozuje się niedoczynność lub nadczynność tarczycy.

W przypadku niedoczynności tarczyca produkuje zbyt małe ilości tyroksyny i trójjodotyroniny, co prowadzi do spowolnienia procesów metabolicznych, zaburzeń wchłaniania i trawienia pokarmów, a tym samym do przyrostu masy ciała, który nie wynika ze zmiany nawyków żywieniowych. U osób cierpiących na niedoczynność tarczycy pojawia się także osłabienie i wypadanie włosów, nadmierna suchość skóry (pacjenci często skarżą się na suchą skórę na łokciach i kolanach), nadmierna senność i zmęczenie, puchnięcie twarzy, zaburzenia koncentracji, uczucie zimna, anemia i problemy z pracą nerek.

Jeżeli mamy do czynienia z nadczynnością tarczycy, to poziom hormonów znajduje się powyżej normy, co może prowadzić do przyspieszenia metabolizmu, nasilonego chudnięcia, biegunek, bezsenności, zwiększonej potliwości, drżenia i osłabienia mięśni i pojawienia się objawów ze strony układu nerwowego, takich jak drażliwość, stany niepokoju, epizody depresyjne, przyspieszenie akcji serca czy trudności ze skupieniem uwagi.

Zaobserwowanie któregoś z tych objawów jest istotnym wskazaniem do przeprowadzenia badań tarczycy. Chociaż profilaktyczne badanie poziomu TSH, FT3 i FT4 każda osoba dorosła powinna wykonywać przynajmniej raz w roku, tak wielu z nas niestety nie pilnuje swojego kalendarza badań profilaktycznych. Warto pamiętać, że w grupie ryzyka chorób tarczycy znajdują się przede wszystkim młode kobiety, zwłaszcza te, w których rodzinie występowały przypadki takich schorzeń, a także wśród których zdiagnozowano już jedno z zaburzeń hormonalnych (np. PCOS, hiperprolaktynemię lub insulinooporność).

Co to jest panel tarczycowy? Wskazania do wykonania badania, interpretacja wyników

Panel tarczycowy to zestaw badań, dzięki którym można dokonać oceny pracy tarczycy lub efektywności stosowanego leczenia hormonalnego. W skład podstawowego panelu tarczycowego wchodzi tzw. trójka tarczycowa, czyli oznaczenie poziomu TSH, FT3 i FT4. Wskazaniem do zrobienia tych badań jest pojawienie się objawów sugerujących niedoczynność lub nadczynność tarczycy lub inne zaburzenia hormonalne (np. zaburzenia miesiączkowania czy nawracające infekcje intymne). Na profilaktyczne badanie hormonów tarczycy powinny się również udać kobiety planujące ciążę, osoby, w których rodzinie występowały schorzenia tarczycy, i wszystkie osoby dorosłe, które nie wykonywały ich w ciągu dłużej niż dwa lata.

Jeżeli wynik badania wykaże, że któryś z hormonów znajduje się poza granicami normy lub też u pacjenta wciąż występują niewyjaśnione dolegliwości w pracy gruczołu, zaleca się wykonanie pełnego (rozszerzonego) panelu tarczycowego, czyli trójki tarczycowej uzupełnionej o dwa dodatkowe testy:

• oznaczenie stężenia przeciwciał przeciwko tyreoglobulinie (anty-TG),
• oznaczenie stężenia przeciwciał przeciwko peroksydazie (anty-TPO).

Hormon tyreotropowy (TSH) – normy, za wysoki, za niski

Hormon tyreotropowy (TSH) to najczęściej stosowany wskaźnik zdrowia tarczycy. Jego stężenie jest w ścisły sposób powiązane z pracą tego gruczołu: wzrost stężenia TSH we krwi wskazuje na niedoczynność tarczycy, natomiast niskie TSH na jej nadczynność. Prawidłowy poziom TSH powinien mieścić się w granicach 0,23–4,0 µU/ml, jednak wartość ta może być wyższa u osób starszych, noworodków i kobiet w ciąży. Z tego względu wyniki badania należy skonsultować z lekarzem endokrynologiem.

Podwyższony poziom TSH może wskazywać na niedoczynność tarczycy, ale może być również wynikiem choroby Hashimoto, pierwotnej niedoczynności kory nadnerczy lub guza przysadki mózgowej. Obniżone stężenie hormonu tyreotropowego może natomiast wynikać z nadczynności tarczycy, choroby Gravesa-Basedowa, zespołu Sheehana lub wola guzkowego toksycznego.

Trójjodotyronina (FT3) – normy, za wysokie, za niskie

FT3, czyli aktywna frakcja trójjodotyroniny, powinna mieścić się w zakresie od 2,25 do 6,0 pmol/l (1,5–4,0 ng/l). Wzrost stężenia FT3 może towarzyszyć nadczynności tarczycy, chorobie Gravesa-Basedowa, wczesnej fazie choroby Hashimoto, wolu toksycznemu wieloguzkowemu, zapaleniu, gruczolakowi lub nowotworowi tarczycy. Fizjologicznie poziom FT3 rośnie u kobiet w ciąży, a także u osób, które miały wykonywane badania z użyciem kontrastu lub są leczone tyroksyną, heparyną, amiodaronem, metforminą, lekami przeciwpadaczkowymi, glikokortykoidami, propranololem lub preparatami zawierającymi jod.

Do obniżenia poziomu FT3 dochodzi w wyniku niedoczynności tarczycy, choroby Hashimoto, niedoboru jodu, atroficznego zapalenia tarczycy, amyloidozy, wrodzonych zaburzeń syntezy hormonów, guzów przysadki lub innych chorób, którym towarzyszy obniżenie poziomu TSH. Spadek poziomu FT3 jest także notowany u osób leczonych litem, tyroksyną i poddawanych immunoterapii lub radioterapii tarczycy.

Tyroksyna (FT4) – normy, za wysokie, za niskie

Prawidłowy poziom wolnej frakcji tyroksyny, czyli FT4, powinien zawierać się w zakresie 10–35 pmol/l (8–28 ng/l). Wzrost poziomu FT4 może towarzyszyć nadczynności tarczycy, wczesnej postaci choroby Hashimoto, chorobie Gravesa-Basedowa lub też wynikać z ciąży, badania radiologicznego z udziałem kontrastu, zażywania heroiny, amiodaronu i metadonu lub przyjmowania dużych dawek jodu bądź tyroksyny.

Do obniżenia stężenia FT4 dochodzi na skutek niedoczynności, zapalenia, wycięcia lub radioterapii tarczycy, choroby Hashimoto, schorzeń przysadki mózgowej, zażywania heparyny, benzodiazepin, androgenów i beta blokerów.

Stosunek FT3 do FT4 – jak obliczyć? Przykładowy kalkulator wyników

Interpretacja wyników badań tarczycy wymaga nie tylko znajomości zakresów referencyjnych poszczególnych parametrów, ale także ich wzajemnych relacji między sobą. Obniżone poziomy FT3 i FT4 przy podwyższonym TSH wskazują na niedoczynność tarczycy. Z kolei niskie TSH i wysokie FT3 i FT4 wskazują na jej nadczynność. Trójjodotyronina (T3) jest aktywną formą hormonu tarczycy, natomiast tyroksyna (T4) jest postacią nieaktywną. Aby tarczyca działała prawidłowo, musi dojść do konwersji hormonów, czyli przekształcenia się tyroksyny (FT4) w trójjodotyroninę (FT3).

Obliczenie stosunku FT4 do FT3 pozwala określić, czy konwersja hormonów przebiega prawidłowo, czy też na tej linii występują jakieś zaburzenia. Należy jednak pamiętać, że proces konwersji hormonów zależy od wielu czynników i nie wszystkie z nich są związane z pracą tarczycy. Ich przyczyną mogą być np. choroby sercowo-naczyniowe czy niedobory jodu. Choć w Internecie znajdziemy wiele kalkulatorów, za pomocą których można samodzielnie wyliczyć stosunek FT4 do FT3, tak interpretację wyników badań najlepiej jest zostawić specjaliście – lekarzowi endokrynologowi.

Najczęściej stosowany wzór na obliczenie konwersji FT4 do FT3 wygląda następująco:

Jak dla przykładowych wyników badania wyglądają obliczenia konwersji FT4 do FT3?

• Przykładowy wynik badania FT3: 4,25 pmol/l

Norma laboratoryjna FT3: 2,25 do 6,0 pmol/l

Jak obliczyć procentową zawartość FT3?

4,25 – 2,25 = 2

6 – 2,25 = 3,75

2 ÷ 3,75 = 0,53 * 100% = 53%

• Przykładowy wynik badania FT4: 25 pmol/l

Norma laboratoryjna FT4: 10–35 pmol/l

Jak obliczyć procentową zawartość FT4?

25 – 10 = 15

35 – 10 = 25

15 ÷ 25 = 0,6 * 100% = 60%

Procentowa wartość FT3 i FT4 powinna być do siebie zbliżona. Optymalnie, aby nie była niższa niż 50%.

O zaburzonej konwersji tyroksyny do aktywnej trójjodotyroniny świadczyć mogą objawy związane z niedoczynnością tarczycy, jak i wyniki badań laboratoryjnych. To bardzo uproszczony schemat obliczeń i interpretacji takich wyników. Po ich otrzymaniu należy bezzwłocznie skonsultować się ze specjalistą, który jest w stanie wydać wiarygodną diagnozę i dalej pokierować ewentualną terapią pacjenta. Lekarz powinien dysponować pełną dokumentacją medyczną pacjenta i uwzględnić wszystkie jej elementy w dalszych poczynaniach.

Stosunek TSH do FT4 – jak obliczyć? Przykładowy kalkulator wyników

Obliczenie stosunku FT4 i FT3 do TSH jest wykorzystywane do określania kierunku zmian w pracy tarczycy i wykrywania subklinicznych postaci jej zaburzeń, czyli takich stanów, w których poziom FT3 i FT4 pozostaje jeszcze w granicach normy, a stężenie TSH zaczyna się obniżać lub rosnąć.

Ze względu na to, że zależności między poszczególnymi hormonami wchodzącymi w skład trójki tarczycowej są dosyć złożone, to najlepiej, gdy ich analiza jest wykonywana przez doświadczonego klinicystę. W Internecie można znaleźć tzw. kalkulatory medyczne, które pozwalają na samodzielne przeliczanie stosunków poszczególnych hormonów, należy jednak pamiętać, że są to tylko narzędzia pomocnicze.

Przeciwciała przeciwko tyreoglobulinie (anty-TG) – normy, za wysokie, za niskie

Przeciwciała anty-TG to specyficzne cząsteczki białkowe skierowane przeciwko tyreoglobulinie – substancji produkowanej przez komórki tarczycy, która jest niezbędna do wytworzenia FT3 i FT4. Przeciwciała anty-TG niszczą komórki tarczycy i prowadzą do spadku stężenia produkowanych przez nią hormonów. Prawidłowy poziom przeciwciał anty-TG nie powinien być wyższy niż 100 IU/ml, chociaż może się zdarzyć, że zakres referencyjny będzie się różnił pomiędzy laboratoriami w zależności od stosowanej przez nie metody.

Wzrost poziomu przeciwciał anty-TG powyżej tego zakresu może wynikać z chorób autoimmunologicznych (choroby Hashimoto, choroby Gravesa-Basedowa) lub nowotworów tarczycy i zawsze wymaga konsultacji z lekarzem. Do nieznacznego podwyższenia poziomu anty-TG może dojść w przebiegu niektórych chorób przewlekłych, takich jak: reumatoidalne zapalenie stawów (RZS), cukrzyca typu I, niewydolność wątroby czy kolagenoza oraz u osób z usuniętą tarczycą, leczonych jodem i osób w podeszłym wieku.

Pomimo że dla przeciwciał anty-TG nie istnieje dolna granica normy, ich spadek może być wykorzystywany jako wskaźnik radioterapii lub chirurgicznego usunięcia tarczycy (jeżeli poziom przeciwciał jest niewykrywalny, oznacza to, że operacja zakończyła się pełnym usunięciem gruczołu).

Przeciwciała przeciwko peroksydazie (anty-TPO) – normy, za wysokie, za niskie

Przeciwciała anty-TPO są autoprzeciwciałami skierowanymi przeciwko peroksydazie tarczycowej – jednemu z enzymów biorących udział w powstawaniu hormonów tarczycy: tyroksyny i trójjodotyroniny. Białka te niszczą komórki tarczycy, prowadząc do jej niewydolności i zapalenia. Oznaczenie ich poziomu we krwi zaleca się pacjentom, u których istnieje podejrzenie autoimmunologicznego zapalenia tarczycy, czyli choroby Hashimoto, a także choroby Gravesa-Basedowa.

U osób zdrowych przeciwciała anty-TPO w ogóle nie powinny występować we krwi. Jednak ze względu na to, że przeciwciała te nie są specyficzne tylko dla choroby Hashimoto, to są one znajdowane także:

• u 5–15% osób zdrowych, u których nie ma to żadnego związku z chorobami tarczycy,
• u 60–90% osób z chorobą Hashimoto,
• u 80% osób z nadczynnością tarczycy,
• u 50% osób z niedoczynnością tarczycy, w 60–85%,
• u 50–70% pacjentek z poporodowym zapaleniem tarczycy,
• u 20% osób ze zdiagnozowanym rakiem tarczycy,
• u 60–85% pacjentów z chorobą Gravesa-Basedowa.

Niski poziom anty-TPO nie jest wystarczający do wykluczenia choroby Hashimoto, ponieważ u części chorych przeciwciała te są nieobecne we krwi. Podczas stawiania diagnozy należy wziąć pod uwagę całościowy stan pacjenta i wyniki wszystkich wykonanych przez niego badań, a nie tylko pojedyncze oznaczenie.

Panel tarczycowy – cena/refundacja, skierowanie

Wszystkie badania wchodzące w skład panelu tarczycowego można zrobić w ramach NFZ, na podstawie skierowania od lekarza rodzinnego (TSH) lub specjalisty (FT3, FT4, anty-TG, anty-TPO). Osoby, które zastanawiają się, ile kosztuje podstawowy i rozszerzony panel tarczycowy wykonywany w laboratorium prywatnym, powinny wiedzieć, że odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. Ze względu na to, że w skład panelu może wchodzić różna liczba badań, a ceny w poszczególnych laboratoriach zależą od ich wielkości, lokalizacji i polityki cenowej, występuje dosyć duży rozrzut cen. Oznaczenie trójki tarczycowej waha się w granicach 80–150 zł, a koszt rozszerzonego panelu już w zakresie 200–350 zł.