FSH – badanie, norma, za wysokie, za niskie. Czy poziom hormonu folikulotropowego wpływa na płodność i rozwój PCOS?

Badanie poziomu FSH jest jednym z podstawowych oznaczeń, na jakie kieruje się pacjentów podczas prowadzenia procesu diagnostycznego niepłodności, zaburzeń miesiączkowania i owulacji oraz chorób przysadki mózgowej. Norma FSH u kobiet zmienia się w zależności o dnia cyklu miesiączkowego. Na wynik badania hormonu folikulotropowego wpływają również zażywane leki, w tym doustne środki antykoncepcyjne. Z kolei u dzieci, u których na podstawie objawów fizycznych stwierdza się opóźnienie dojrzewania płciowego, zarówno poziom LH, jak i FSH może być obniżony.

Czego dowiesz się z niniejszego artykułu:

• Jak obliczyć stosunek FSH do LH?
• Jakie są normy FSH dla kobiet w różnych momentach cyklu miesiączkowego?
• Stężenia których hormonów należy sprawdzić wraz z poziomem FSH?
• Czy na badanie FSH należy stawić się na czczo?
• Jakie są objawy podwyższonego i obniżonego FSH?

Folikulotropina (FSH, hormon folikulotropowy) to hormon wytwarzany przez przysadkę mózgową. W organizmie kobiety jego rolą jest pobudzanie jajników do syntezy estrogenów i wytwarzania dojrzewających pęcherzyków jajnikowych, a u mężczyzn odpowiada natomiast za czynność jąder. Badanie poziomu FSH wskazane jest w diagnostyce podłoża niepłodności u kobiet i mężczyzn oraz przedwczesnego lub opóźnionego dojrzewania u dzieci. Poziom FSH oznacza się także w monitorowaniu owulacji, diagnostyce zaburzeń miesiączkowania i czynności przysadki mózgowej.

Co to jest FSH?

FSH, czyli hormon folikulotropowy, jest hormonem peptydowym syntetyzowanym przez przedni płat przysadki mózgowej w odpowiedzi na stymulację gonadoliberyną (GnRH) wytwarzaną przez podwzgórze mózgowe, reagujące zwrotnie na stymulację za pośrednictwem testosteronu i estradiolu. U mężczyzn FSH odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie jąder i wytwarzanie plemników. FSH u kobiet, działając w organizmie wspólnie z LH (hormonem luteinizującym, lutropiną), pobudza jajniki do wytwarzania estrogenów, co skutkuje dojrzewaniem pęcherzyków jajnikowych (Graffa). FSH odpowiada także za cykliczne i zgodne z fazami cyklu miesiączkowego zmiany w endometrium.

Kiedy należy wykonać badanie poziomu FSH?

Badanie poziomu FSH wykonuje się przede wszystkim w diagnostyce niepłodności męskiej i kobiecej, przy zaburzeniach miesiączkowania i owulacji, dojrzewania płciowego dzieci obojga płci, a także w diagnostyce różnicowej chorób przysadki mózgowej. Badanie poziomu FSH wykonane równolegle z badaniem lutropiny wskazane jest w diagnostyce PCOS (zespołu policystycznych jajników), z kolei oznaczenie FSH łącznie z inhibiną B i estradiolem lub hormonem antymüllerowskim (AMH) pozwala ocenić rezerwę jajnikową pacjentki.

Niski poziom FSH a ciąża

Przyjmuje się, że im wyższy poziom FSH w fazie pęcherzykowej (folikularnej) cyklu miesięcznego, tym większe mogą być problemy pacjentki z zajściem w ciążę. Badanie poziomu FSH wykonywane w przypadku zaburzeń płodności jest zatem pomocne w zdiagnozowaniu ich przyczyny. Kiedy stężenie FSH obniżone jest w wyniku zaburzeń funkcji przysadki mózgowej lub podwzgórza, mówimy o hipogonadotropowym hipogonadyzmie, natomiast gdy stężenie FSH wzrasta w wyniku zaburzenia funkcji jąder lub jajników – o hipergonadotropowym hipogonadyzmie.

Badanie FSH nie jest rutynowo wykonywane u pacjentek ciężarnych z uwagi na fakt, że stężenie hormonu folikulotropowego pozostaje u nich w tym okresie na bardzo niskim lub wręcz nieoznaczalnym poziomie.

Objawy i skutki za niskiego FSH

Obniżony poziom FSH u kobiet i mężczyzn związany jest zwykle z niewydolnością gonad, powstałą wskutek niewydolności przysadki mózgowej i/lub podwzgórza. Związany może być m.in. z wrodzonym lub nabytym panhipopituaryzmem (niedoczynność przysadki), nowotworami, zapaleniami lub operacjami w rejonie przysadki mózgowej lub podwzgórza, hiperprolaktynemią, anoreksją i niedożywieniem, przyjmowaniem niektórych leków lub stresem. U dzieci, u których na podstawie objawów fizycznych stwierdza się opóźnienie dojrzewania płciowego, zarówno poziom LH, jak i FSH może być obniżony.

Objawy i skutki zbyt wysokiego FSH

Podwyższony poziom FSH i lutropiny obserwuje się zwykle w przebiegu pierwotnej niewydolności jajników i jąder lub wad rozwojowych gonad oraz w przedwczesnym wygasaniu czynności jajników w wyniku chorób lub chemioterapii czy radioterapii. Poziom FSH jest wysoki również u pacjentek w okresie okołomenopauzalnym. Objaw podwyższonego poziomu FSH i LH u dzieci stanowi przedwczesne dojrzewanie płciowe.

FSH – jak się przygotować do badania? Czy do pobrania krwi należy być na czczo?

Badanie poziomu FSH wykonywane jest w próbce krwi żylnej pobranej z żyły łokciowej pacjenta. Z uwagi na fakt, że stężenie FSH u kobiet zależy od fazy cyklu miesiączkowego oraz wykazuje zróżnicowanie dobowe, wskazane jest pobranie krwi w godzinach porannych – pomiędzy 2. a 5. dniem cyklu (chyba że lekarz kierujący pacjentkę na badania zaleci inaczej). Nie jest konieczne, aby do badania poziomu FSH pozostawać na czczo, czyli około 8–10 godzin od ostatniego posiłku, ale w związku z tym, że zwykle badanie poziomu FSH wykonywane jest w pakiecie z oznaczeniem innych parametrów, takich jak np. morfologia krwi żylnej, wskazane jest powstrzymanie się od spożywania posiłków przed pobraniem krwi. Na wynik badania czeka się z reguły nie dłużej niż jeden dzień.

Istotne jest, aby pamiętać, że na wynik badania FSH mogą wpływać niektóre leki i środki, które podwyższają (np. klomifen, cimetydyna, glikozydy naparstnicy, ketokonazol, erytropoetyna, lewodopa czy nikotyna) lub obniżają (np. doustne środki antykoncepcyjne, leki hormonalne, kortykosteroidy) poziom FSH. Ważne, by przed badaniem nigdy nie odstawiać leków samodzielnie, a o ich przyjmowaniu poinformować lekarza, który zdecyduje, czy i kiedy odstawienie będzie wskazane. Przed wykonaniem badania FSH należy poinformować lekarza kierującego również o przebytej niedawno scyntygrafii.

FSH – normy dla kobiet i mężczyzn

Podczas gdy stężenie FSH u kobiet zmienia się w przebiegu kolejnych faz cyklu miesiączkowego, u mężczyzn pozostaje bardziej stabilne. Normy stężenia FSH u kobiet przedstawiają się następująco:

• dla fazy pęcherzykowej (folikularnej) – poniżej 12 mIU/ml,
• dla fazy owulacyjnej od 20 do 90 mIU/ml,
• dla fazy lutealnej – poniżej 10 mIU/ml,
• w czasie ciąży – stężenie śladowe lub nieoznaczalne,
• po menopauzie od ok. 40 do 250 mIU/ml.

U mężczyzn po okresie dojrzewania stężenie FSH mieści się w granicach od ok. 4 do 25 mIU/ml.   

Poziom których hormonów należy oznaczyć równolegle z FSH?

Poziom FSH oznacza się zwykle równolegle z poziomem estradiolu, który zwrotnie reguluje wydzielanie FSH przez przysadkę mózgową. Również badanie LH jest oznaczeniem często wykonywanym równolegle z badaniem FSH. Pozostałe hormony, których poziom często oznacza się w diagnostyce niepłodności łącznie z badaniem FSH to prolaktyna, progesteron, testosteron i TSH.

FSH i LH – jak obliczyć stosunek?

Prawidłowy stosunek poziomu hormonów LH i FSH oznaczonych w tym samym dniu cyklu miesiączkowego wynosi 1. W przypadku PCOS stosunek LH/FSH wynosi nawet 2 lub 3, niemniej przyjmuje się, że od wartości 1,5 pacjentka powinna koniecznie skonsultować swój stan z lekarzem specjalistą. Wartości poniżej 0,6 mogą świadczyć o niedoczynności przysadki. W Internecie na wielu stronach internetowych i forach poświęconych płodności istnieją kalkulatory online, za których pomocą takie stosunku można obliczyć.

FSH – skierowanie na badanie, cena/refundacja

Koszt badania FSH jest refundowany przez NFZ, gdy skierowanie na oznaczenie wyda nam odpowiedni specjalista, np. lekarz ginekolog lub endokrynolog. W przypadku, gdy zdecydujemy się wykonać badanie FSH prywatnie – za odpłatnością – jego koszt wyniesie około 30–50 złotych. Zawsze należy pamiętać, by każdy wynik badania skonsultować z lekarzem prowadzącym, który w jego interpretacji weźmie pod uwagę nie tylko pojedyncze oznaczenie poziomu FSH, ale też wywiad kliniczny i aktualny stan zdrowia pacjentki.