Cukrzyca monogenowa – rodzaje, przyczyny, objawy i leczenie

Cukrzyca monogenowa jest związana z defektem pojedynczego genu. Wśród cukrzyc tego typu wyróżnia się m.in. cukrzycę MODY, cukrzycę noworodkową oraz cukrzycę mitochondrialną. Jak rozpoznać i leczyć cukrzycę monogenową?

Około 10% cukrzyc stanowią cukrzyca wtórna (typu 3) oraz różne rodzaje cukrzycy monogenowej, związanej z defektem pojedynczego genu. Prawidłowe jej rozpoznanie pozwala na odpowiednie postępowanie terapeutyczne. Czym dokładnie jest cukrzyca monogenowa? Jakie są jej rodzaje?

Cukrzyca monogenowa – czym jest? W jakich postaciach występuje? 

Około 200 tysięcy pacjentów w Polsce w młodym wieku choruje na cukrzycę związaną z defektem pojedynczego genu – tak zwaną cukrzycę monogenową. U większości wymagane są interwencje terapeutyczne, dostosowane do konkretnego defektu. Bardzo często jest to postepowanie, które nie wymaga stosowania insuliny, a jedynie leków doustnych lub samej diety, co poprawia znacznie jakość życia młodych osób. Badając całe rodziny, rozpoznajemy defekty genetyczne u większości członków rodziny – część z nich nie choruje, jest tylko nosicielami wadliwego genu. 

Ze względu na patofizjologię możemy wyróżnić dwie grupy cukrzycy monogenowej: 

• pierwsza jest uwarunkowana upośledzeniem czynności komórek beta trzustki, 
• w drugiej dominuje insulinooporność – rzadko spotykane, charakteryzują się ciężkim przebiegiem. 

Każda z cukrzyc monogenowych spowodowana jest mutacją w innym genie i charakteryzuje się odmiennym fenotypem, każda jest także dziedziczona w inny sposób: 

• w cukrzycy MODY model dziedziczenia jest autosomalny dominujący,  
• w przetrwałej cukrzycy noworodkowej (PNDM) najczęściej obserwujemy  występowanie mutacji sporadycznych, 
• w cukrzycy mitochondrialnej (MIDD) występuje dziedziczenie matczyne. 

Objawy cukrzycy monogenowej 

Z uwagi na fakt, iż cukrzyca monogenowa nie jest jednolitą grupą chorób, nie ma charakterystycznych jej objawów. Można jednak zaobserwować wspólne cechy, takie jak: 

• ujawnienie hiperglikemii w pierwszym roku życia, najczęściej w pierwszych sześciu miesiącach życia (noworodkowa) lub 2–3 dekadzie życia i łagodnym przebiegu (cukrzyce: MODY, mitochondrialna),
• cukrzyca występuje w rodzinie, 
• brak obecności przeciwciał w badaniu krwi, charakterystycznych dla cukrzycy typu 1, 
• brak genotypu HLA, charakterystycznego dla wystąpienia cukrzycy typu 1, 
• brak kwasicy ketonowej w momencie rozpoznania, 
• prawidłowe lub nieznacznie zmniejszone wydzielanie insuliny, w związku z tym nawet przy konieczności stosowania insuliny bardzo niskie na nią zapotrzebowanie, 
• brak otyłości, charakterystycznej dla cukrzycy typu 2, 
• bardzo częste występowanie u dziecka dodatkowych nieprawidłowości, takich jak zaburzenia neurologiczne, uszkodzenie słuchu, zaburzenia widzenia czy choroby nerek. 

Cukrzyca monogenowa – cukrzyca MODY  

Cukrzyca typu MODY to 11 różnych poznanych dotychczas form choroby dziedziczonej w sposób autosomalny dominujący. Większość jest uwarunkowana przez mutacje w obrębie genów takich jak: 

• hepatocytowy czynnik jądrowy 1α (HNF 1α) – odpowiedzialny za wystąpienie cukrzycy typu MODY 3, 
• glukokinazę (GCK), odpowiedzialna za wystąpienie cukrzycy typu MODY 2 – najłagodniejsza formą, charakteryzującą się niewielką hiperglikemią na czczo, często wystarczy tu postępowanie dietetyczne, 
• hepatocytowy czynnik jądrowy 4α (HNF 4α), odpowiedzialny za wystąpienie cukrzycy typu MODY 1, w tej postaci występuje obniżony próg nerkowy dla glukozy, czyli glukozuria, co może ułatwiać rozpoznanie. 

MODY 1 i MODY 3 cechuje hiperglikemia poposiłkowa, postępujący charakter oraz przewlekłe powikłania, lekiem z wyboru są doustne pochodne sulfonylomocznika, jednak zdarzają się przypadki, kiedy konieczna jest insulinoterapia.  

Kolejna co do częstości jest cukrzyca typu MODY 5, której z reguły towarzyszą zaburzenia rozwojowe nerek (torbiele, wady anatomiczne), nieprawidłowości układu płciowego, zwiększona insulinooporność i zaburzenia funkcji wątroby. 

Cukrzyca monogenowa – cukrzyca mitochondrialna 

Cukrzyca mitochondrialna to rodzaj cukrzycy monogenowej dziedziczonej po matce, najczęściej razem z głuchotą. Dziedziczenie matczyne polega na tym, że choroba występuje u całego potomstwa chorych kobiet, natomiast potomstwo chorych mężczyzn jest zdrowe. Jest ona związana z defektem wydzielania insuliny, będącym skutkiem mutacji w DNA mitochondrialnym. Cukrzyca tego typu może być częścią zespołu MELAS (mitochondrialna encefalopatia, kwasica mleczanowa, epizody imitujące udary).  

Cukrzycy związanej z mutacją mitochondrialną towarzyszyć może wiele zaburzeń pozatrzustkowych, nieprawidłowości w zapisie EKG, białkomocz, dystrofia mięśniowa. Początek choroby obserwujemy około trzeciej dekady życia, podobnie jak w cukrzycy typu MODY. Ten typ cukrzycy zwykle ma charakter postępujący, upośledzenie sekrecji insuliny jest znaczne. Część chorych wymaga insulinoterapii od początku choroby. U innych, mimo początkowo dobrej odpowiedzi na pochodne sulfonylomocznika, po kilku latach trwania choroby zachodzi konieczność wdrożenia insuliny.  

Metformina – z uwagi na duże ryzyko kwasicy mleczanowej – jest przeciwwskazana.  

Cukrzyca monogenowa – cukrzyca noworodkowa  

Cukrzyca noworodkowa występuje w pierwszym roku życia, najczęściej do 6. miesiąca życia. Może mieć charakter przetrwałej cukrzycy noworodkowej (PNDM) lub występować w postaci przejściowej (TNDM). Obie formy mają na ogół formę izolowaną, dotyczą pojedynczej mutacji genu, jednak zdarza się, że towarzyszą im objawy ze strony innych narządów, na przykład wrodzone wady serca, torbiele nerek, agenezja (zanik) pęcherzyka żółciowego, zwłóknienie wątroby, głuchota, zaburzenia widzenia, opóźnienie rozwoju psychoruchowego, padaczka, osłabienie siły mięśniowej.  

Większość przypadków jest związanych z mutacją w genach KCNJ11 lub ABCC8 kodujących podjednostki kanału potasowego Kir6.2/SUR1. Stała aktywacja kanału potasowego w komórkach beta trzustki skutkuje zaburzeniami wydzielania insuliny, jednak u 90% dzieci z cukrzycą leczeniem z wyboru są tutaj leki doustne – pochodne sulfonylomocznika.