Dieta po udarze – co należy o niej wiedzieć? Zasady, produkty, komponowanie posiłków, bezpieczeństwo żywienia w diecie poudarowej

Udar mózgu przechodzi ponad 60 tysięcy Polaków rocznie. Niemal każdy z nich doświadcza wówczas zmian w zakresie swojej sprawności, które w różnym stopniu decydują o dalszym funkcjonowaniu. Istotną rolę w procesie rehabilitacji i rekonwalescencji, jak również w profilaktyce kolejnych udarów, odgrywa m.in. odpowiednio skomponowana dieta. Udar mózgu – jaką rolę w chorobie pełni żywienie? O jakie elementy należy szczególnie zadbać, a czego unikać? 

Udar mózgu – czym jest? 

Udar mózgu stanowi czwartą co do częstości występowania przyczynę śmierci w naszym kraju – zaraz po chorobach serca, nowotworach i wypadkach komunikacyjnych. Definiuje się go jako nagłe, ogniskowe, naczyniopochodne uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, którego warunkiem rozpoznania jest potwierdzenie obecności ogniska udarowego w badaniach obrazowych lub na podstawie utrzymujących się przez ponad dobę objawów ogniskowych, przy jednoczesnym wykluczeniu innych przyczyn o charakterze neurologicznym. Udary mózgu występują głównie u osób w starszym wieku, ale pojawiają się i także w grupach ludzi młodych. 

Dieta po udarze – jaka jest jej rola?  

U dużej części chorych po przebytym udarze mózgu stwierdza się trwałą niepełnosprawność, z winy której – w sposób częściowy lub całkowity – stają się oni zależni od osób drugich. Stopnie rozległości zmian poudarowych oraz ich lokalizacji determinują dalej jakość codziennego życia, w tym także sposób odżywiania się. Prawidłowa opieka nad chorym, w tym dostosowanie zaleceń żywieniowych do aktualnego jego stanu zdrowotnego, pozwalając na zapewnienie mu bezpieczeństwa w zakresie przyjmowania diety oraz zachowania właściwego poziomu odżywienia, odgrywa kluczową rolę w m.in. spowolnieniu następstw choroby oraz uzyskania dobrej odpowiedzi na całość leczenia. Uważa się także, że właściwie skomponowana, zdrowa dieta zabezpiecza przed wystąpieniem kolejnego udaru. 

Pacjent po przebytym udarze mózgu może mieć problemy z odżywianiem się ze względu na: 

• zmniejszony apetyt lub całkowity jego brak,
• pogorszone samopoczucie psychofizyczne, 
• trudności z poruszaniem się, a tym samym z przygotowywaniem posiłków oraz ich jedzeniem za pomocą sztućców,
• zaburzenia połykania. 

Bezpieczeństwo żywienia pacjenta po udarze 

Jak już wcześniej wspomniano, chory po udarze,w różnym stopniu doświadcza niepełnosprawności oraz wynikających z niej zaburzeń. Wśród najczęściej spotykanych wymienia się m.in. niedowład kończyn oraz zaburzenia w zakresie mowy i połykania (tzw. dysfagię). Wszystkie razem stanowią ważny problem zdrowotny nie tylko z powodu związanego z nimi ryzyka niedożywienia, ale i niebezpiecznych zachłyśnięć mogących prowadzić nawet do śmierci. Sam chory, niewłaściwie wyedukowany, może sobie w łatwy sposób zaszkodzić – nawet zwykłym z pozoru kawałkiem jedzenia. To wszystko sprawia, że bezwzględnie już od samego początku powinien się on znaleźć pod opieką specjalisty żywienia, który pomoże jemu oraz jego bliskim dostosować właściwe do sytuacji zalecenia dietetyczne. Szerzej na temat dysfagii przy udarze przeczytasz przy okazji kolejnych akapitów. 

Dieta poudarowa – te produkty należy włączyć do menu. Jak komponować jadłospis?

Jak żywić chorego po udarze? Pacjenci po udarze charakteryzują się zwiększonym zapotrzebowaniem energetyczno-białkowym, które w zależności od fazy udaru wzrasta do 25–35 kcal/kg należnej masy ciała na dobę (a nawet do 40 kcal w przypadku niedożywienia) i 1,1–2,0 g białka/kg masy ciała. Celem podaży takiej ilości protein zaleca się dbałość to, aby każdy posiłek zawierał produkty wysokobiałkowe, takie jak: 

• chude mięso,
• ryby, 
• mleko oraz przetwory mleczne (np. chudy twarożek). 

Wśród produktów, które powinny znaleźć się obok wyżej wymienionych źródeł białka, ważne miejsce zajmują warzywa i owoce, jak również produkty zbożowe oraz tłuszcze dodawane na zimno. Witaminy, składniki mineralne oraz przeciwutleniacze w nich obecne odgrywają istotną rolę w prewencji kolejnego udaru, z kolei tłuszcze stanowią źródło dodatkowych kilokalorii. W zależności od indywidualnej tolerancji zaleca się sięgać po: 

• owoce cytrusowe,
• szpinak, kalafior, brokuły,
• pełnoziarniste produkty zbożowe (kasza, ryż, makaron),
• ziemniaki, 
• jajka, 
• soczewicę, fasolę, 
• migdały, orzechy włoskie, 
• oliwę z oliwek, oleje roślinne, 
• nasiona,
• awokado. 

Wyżej wymienione produkty mogą również stanowić element diety o konsystencji miękkiej, papkowatej – wystarczy je jedynie idealnie w posiłku zmiksować. 

Jak przyrządzać potrawy dla osoby po udarze? Potrawy rekomenduje się przygotowywać metodą gotowania we wodzie, na parze, duszenia bez obsmażania, a doprawiać ziołami i naturalnymi przyprawami. Posiłki powinny być podawane 5–6 razy na dobę. W sytuacji, gdy chory nie jest w stanie zjeść jednorazowo więcej, lepiej proponować je częściej, ale w mniejszej objętości. Pokarmów nie wolno podawać/przyjmować w pozycji leżącej.  

Dieta po udarze – z jakich produktów zrezygnować? 

W diecie po udarze oprócz produktów indywidualnie nietolerowanych należy unikać: 

• nadmiaru soli, obecnej także w formie ukrytej, tj. w wędzonkach, kiszonkach, produktach wysoko przetworzonych, daniach typu instant (nadmiar soli sprzyja wzrostowi ciśnienia tętniczego krwi, a to z kolei stanowi czynnik ryzyka ponownego udaru),
• jeśli równolegle przyjmowane są inne leki, np. statyny – soku grejpfrutowego (którego składniki mogą wchodzić w interakcje z substancjami czynnymi leku),
• jeśli równolegle przyjmowane są leki rozrzedzające krew – produktów o wysokiej zawartości witaminy K (tj. zielonych warzyw, kapusty, wątróbki itp.),
• nadmiaru cukru, słodyczy, deserów (nadwaga i otyłość zwiększają ryzyko udaru); 
• nadmiaru tłuszczów pochodzenia zwierzęcego tj. masła, smalcu, tłustych mięs i ich przetworów (np. kiełbasa), pełnotłustego nabiału, chipsów i innych przekąsek smażonych (nadwaga i otyłość zwiększają ryzyko udaru); 
• alkoholu. 

Dieta po udarze a dysfagia – żywienie medyczne po udarze 

Problem postępującego w chorobie niedożywienia w znacznym stopniu wynika z obecności tzw. dysfagii neurogennej. Pacjent nie jest w stanie poradzić sobie z określoną konsystencją posiłku, krztusi się nim bądź też nie może przesunąć kęsa dalej do przewodu pokarmowego.  

Chory, u którego pojawiają się trudności w zakresie połykania, powinien zostać poddany diagnostyce lekarza, pielęgniarki lub neurologopedy. Specjaliści dokonają oceny możliwości przełykania pokarmów o różnych konsystencjach (od płynnej do stałej) i zaproponują bezpieczne rozwiązanie.  

Problemy z połykaniem u osób po udarze mogą dotyczyć zarówno pokarmów płynnych (woda, herbata, zupa), jak i tych o konsystencji stałej. Płynne dania zaleca się więc zagęszczać, np. poprzez dodatek specjalistycznych preparatów do zagęszczania, natomiast posiłki stałe, twarde – miksować.  

Sposoby na radzenie sobie z problemem w przełykaniu pokarmów stałych po udarze:

• unikanie produktów twardych, chrupkich (takich jak tosty, chipsy, paluszki, krakersy, orzechy),
• unikanie pokarmów, które przyklejają się do podniebienia (np. skondensowane mleko, słodycze), 
• aby nadać potrawie rzadką, delikatną konsystencję, dodawanie do pokarmów zupę, łagodny sos albo mleko,
• jeśli z pokarmu stałego przyrządza się puree, należy dodać do dania źródła białka (np. mięsa, ryby, białek jaj),
• unikanie łączenia konsystencji (przykładowo, nie spożywać rzadkiej zupy z dodatkiem makaronu – jeśli ma to być całość posiłku, lepiej go zmiksować na jeden, zwarty krem). 

Celem zabezpieczenia potrzeb organizmu na energię i białko rekomenduje się także rozważyć włączenie tzw. żywienia medycznego, możliwego do podaży w sposób doustny. Mowa o tzw. ONS (ang. oral nutritional supplements), znanych szerzej jako nutridrinki, które w niewielkiej objętości dostarczają potrzebnej energii oraz protein. Rodzaj odżywki typu nutridrink należy indywidualnie dopasować do potrzeb danej osoby, uwzględniając współtowarzyszące jej jednostki chorobowe.  

W przypadku dysfagii o wysoce nasilonym charakterze lekarz może zadecydować o włączeniu u pacjenta tzw. leczenia żywieniowego tj. odżywiania chorego drogą dostępu sztucznego do przewodu pokarmowego (żywienie dojelitowe – prowadzone albo przez zgłębnik albo PEG-a, w zależności od przewidywanego czasu trwania interwencji) bądź bezpośrednio do układu żylnego (żywienie pozajelitowe).   

Przykładowe przepisy dla chorego po udarze  

Białkowy koktajl wysokoenergetyczny 

W blenderze kielichowym zmiksuj razem: całego banana, garść borówek, 1 i ½ szklanki naturalnego kefiru albo mleka roślinnego, 3 miarki białka aptecznego oraz ½ miękkiego, dojrzałego awokado. Koktajl możesz dosłodzić odrobiną miodu. Shake dostarcza ok. 500 kcal i ok. 24 g białka. 

Twarożek z suszonymi śliwkami na zaparcia 

5–6 suszonych śliwek zalej wrzątkiem, odstaw na godzinę, a następnie pokrój na kawałki. Zmiksuj razem ze 100 g chudego twarogu, dosłodź ksylitolem. Twarożek najlepiej smakuje schłodzony.  

Białkowa zupa wysokoenergetyczna 

W blenderze kielichowym zmiksuj razem: 1 i ½ szklanki chudego rosołu, 50 g ugotowanego, chudego mięsa, 1 małego, ugotowanego ziemniaka (ok. 80 g), 1 łyżeczkę oleju rzepakowego oraz ½ saszetki (ok. 30 g) naturalnego preparatu z kategorii żywności medycznej, stanowiącego kompletną odżywkę. Porcja takiej zupy dostarcza ok. 450 kcal oraz 40 g białka.