Apiterapia – słodkie leczenie

Pszczoły należą do najstarszych owadów "społecznych" występujących na naszej planecie. Od 120 milionów lat z powodzeniem stawiają czoła zmieniającemu się środowisku naturalnemu. Zawdzięczają to niezwykłej zdolności adaptacji do zmiennych warunków, umiejętności zapewnienia pszczelej rodzinie niezbędnej ilości pokarmu oraz skuteczności w zapobieganiu chorobom. I właśnie te ich zdolności sprawiły, że od wieków dobroczynne działanie produktów pszczelich wykorzystywane było przez ludzi w celach leczniczych, w profilaktyce i dla zwykłej przyjemności.

Czym jest apiterapia?

Termin apiterapia pochodzi od. łac. apis - pszczoła i ma stosunkowo krótką historię. Apiterapia, jeszcze niedawno kojarzona była tylko z folklorem. Dzisiaj staje się coraz szerzej uznawaną sztuką medyczną, na co wskazują coraz liczniejsze badania naukowe. Termin apiterapia, długo pozostawał zastrzeżony do leczenia chorób reumatycznych jadem pszczelim (apitoksyną). Teraz, leczenie jadem nazywamy apitoksynoterapią, natomiast stosowanie pozostałych produktów pasiecznych określamy apiterapią. W apiterapii wykorzystuje się apiterapeutyki. Obecnie, pod pojęciem apiterapeutyku rozumie się preparat, którego substancją czynną jest standaryzowany ekstrakt, uzyskany z produktów pszczelich jako uznanych surowców farmakopealnych.

Apiterapia stanowi alternatywę dla wielu nowoczesnych leków syntetycznych. Przewagą produktów pszczelich nad produktami syntetycznymi, czyli lekami - jest brak skutków ubocznych i łatwość przyswajania przez organizm (w przeciwieństwie do leków syntetycznych, traktowanych przez organizm jako ciało obce i których działanie ukierunkowane jest na zniwelowaniu symptomów choroby). Inną najczęściej niedocenianą, a przede wszystkim mało znaną zaletą produktów pszczelich jest ich synergizm działania przy łącznym zastosowaniu z lekami konwencjonalnymi, głównie z antybiotykami. Pszczele odżywki i farmaceutyki są bardzo przydatne jako cenne biostymulatory.

Bogactwo substancji odżywczych

Produkty pszczele dzięki zawartości wszystkich składników niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka; białek, aminokwasów, łatwo przyswajalnych cukrów, enzymów, antybiotyków, witamin oraz substancji aktywnych biologicznie mogą znakomicie wzbogacić naszą jednostajną dietę, podnosić sprawność i odporność organizmu. Zażywane systematycznie działają leczniczo oraz zapobiegawczo, przeciwdziałając wystąpieniu choroby, stąd stosowane są szeroko w medycynie zapobiegawczej.

Wszystkie stosowane w apiterapii produkty oprócz propolisu i wosku mają  właściwości odżywcze. Wskazuje to na bezpieczeństwo leczniczych dawek stosowanych w terapii produktami pszczelimi. Inaczej ma się sprawa z jadem pszczelim, który jest podstawowym produktem stosowanym w apitoksynoterapii. Jad wymaga ścisłego dawkowania pod kontrolą lekarza, gdyż stosowane dawki lecznicze mogą okazać się toksyczne. 

Rys historyczny

Podobnie jak wszystkie żyjące gatunki, pszczoły do przetrwania potrzebują  energii, protein, witamin i minerałów. Ich źródłem są rozliczne rośliny występujące na naszej planecie. Zapewniając sobie zapasy żywności i warunki rozwoju dla kolejnych pokoleń, pszczoły produkują miód, pyłek pszczeli, mleczko pszczele, propolis i wosk.

Człowiek znał produkty pszczele i korzystał z ich dobrodziejstwa od zarania swoich dziejów. Najstarsze malowidło skalne w Cuevas de la Avena w Walencji, które namalowano ok. 20 tysięcy lat temu, przedstawia otwór w skale, wokół którego latają pszczoły i dwóch mężczyzn wspinających się tam po linie, najprawdopodobniej w celu zebrania miodu z tego prymitywnego ula. Produkty pszczele znano w starożytnej Grecji i Rzymie. Stosowano je jako farmaceutyki i kosmetyki. To właśnie oni po raz pierwszy w historii opracowali substancje farmaceutyczne zawierające jad pszczeli, który używany był w połączeniu z miodem jako środek na porost włosów.

W swoich dziełach Wergiliusz zamieszczał praktyczne rady dotyczące produktów pszczelich a Hipokrates leczył miodem rany i choroby wątroby.

Starożytni Egipcjanie do tego stopnia czcili pszczoły, że przez długi czas godłem Górnego Egiptu był właśnie ten malutki owad, który symbolizował łzy boga słońca. Starożytni Asyryjczycy i Egipcjanie znali przeciwbakteryjne właściwości miodu i wosku, ponieważ grzebali w nich swoich zmarłych, a propolisem balsamowali zwłoki. Ówczesne kobiety używały miodu, pyłku pszczelego i propolisu jako surowców do sporządzania kremów poprawiających cerę oraz szminek, którymi upiększały powieki i usta. Królowa Kleopatra dla pielęgnacji urody kąpała się w oślim mleku i miodzie. W starożytnych egipskich grobowcach archeolodzy wielokrotnie odkrywali naczynia z miodem, który pomimo upływu tysięcy lat nadal nadawał się do spożycia.

W czasach współczesnych apiterapia była powszechnie stosowana jako uznana metoda lecznicza do lat 40-tych ubiegłego stulecia, kiedy to na farmaceutyczną scenę wkroczyły antybiotyki. I choć nawoływanie do rezygnacji z farmakoterapii opartej na środkach pozyskiwanych chemicznie byłoby błędem, nie można jednak zaprzeczyć, że jest ona często nadużywana, powodując niejednokrotnie gorsze skutki uboczne niż symptomy choroby, którą miała wyleczyć.

Produkty pszczele wykorzystywane w apiterapii i apitoksynoterapii

Pyłek kwiatowy (pyłek pszczeli) zebrany przez pszczołę, który dzięki wysokiej zawartości protein, węglowodanów, witamin, minerałów i substancji śladowych odgrywa ważną rolę w rozwoju młodego pokolenia pszczół.

Pierzga to pyłek kwiatowy zmieszany z miodem i wydzieliną gruczołów ślinowych pszczół, złożony w komórkach plastra pszczelego, następnie poddany fermentacji mlekowej w warunkach beztlenowych w środowisku gniazda pszczelego.

Miód powstaje z zebranego nektaru lub spadzi, w których pod wpływem pszczelich enzymów sacharoza ulega przekształceniu w cukry proste: glukozę i fruktozę. Swoje właściwości antyseptyczne miód pszczeli zawdzięcza lekko kwasowemu odczynowi oraz higroskopijności, która powoduje „wysuszenie” bakterii i drobnoustrojów.

W zatłoczonym, ciepłym ulu występuje duże ryzyko rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych i infekcji. Pszczoły radzą sobie z tym problemem gromadząc kleiste żywice z pąków i kory drzew. Wytwarzają z nich substancję zwaną propolisem (lub kitem pszczelim), której używają między innymi do pokrywania ścian ula, dezynfekcji komórek plastra i uszczelniania gniazda. Propolis ma silne właściwości antyseptyczne, antybiotyczne i grzybobójcze.

Jak wiele innych owadów latających, pszczoły uzbrojone zostały przez naturę w żądło. Umożliwia ono wprowadzenie do ciała napastnika jadu pszczelego wytwarzanego przez gruczoły jadowe. Żądło jest narządem służącym do obrony i pszczoła używa go wyłącznie w obliczu zagrożenia dla niej samej, dla ula i jego mieszkańców lub zgromadzonych w ulu dóbr. Jad pszczeli stosowany jest w leczeniu chorób reumatycznych i schorzeń układu nerwowego (np: migrenie), w chorobach układu krążenia (np: chorobie Burgera), astmie, leczeniu ran. Może być stosowany w postaci kontrolowanych urządleń, w postaci preparatów, maści, inhalacji lub kąpieli.

Wosk jest kolejnym produktem pszczelim, który znajduje zastosowanie w medycynie, farmacji i kosmetyce. Pszczoły używają go do budowy plastrów wykorzystywanych do wychowu młodego pokolenia oraz do magazynowania pyłku i miodu.

Ostatnim z produktów pszczelich jest mleczko pszczele. Królowa pszczół, która w swoim najlepszym okresie składa nawet 3000 jaj dziennie, ma specjalne wymagania żywieniowe. Jej pożywienie stanowi najbardziej wartościowy z pokarmów występujących w przyrodzie: mleczko pszczele. Posiada ono nie tylko wysokie wartości odżywcze, ale ma również silne działanie antyseptyczne. 

Rodzaje preparatów pszczelich stosowanych w apiterapii 

• Preparaty jednorodne, oparte na jednym produkcie pszczelim.
• Preparaty złożone, zawierające w swoim składzie dwa lub więcej produktów pszczelich.
• Preparaty mieszane, w których składzie obok preparatów pszczelich znajdują się inne składniki pochodzenia naturalnego.
• Miody i ziołomiody

Wskazania do apiterapii

Wieloletnie badania oraz obserwacje w dziedzinie apiterapii prowadzone w różnych ośrodkach leczniczych potwierdziły jej skuteczność w przypadkach:

• Chorób układu oddechowego: stanów zapalnych górnych dróg oddechowych, schorzeniach dolnych dróg oddechowych (zapalenia oskrzeli, płuc), powracających przezębieniach, zakażeniach wirusem grupy, astmie atopowej i nieatopowej, chorobach alergicznych górnych dróg oddechowych.
• Chorób skóry i błon śluzowych: zmianach zapalnych skóry i naskórka, oparzeniach, owrzodzeniach, zakażeniach pooperacyjnych, chorobach wirusowych skóry (opryszczka, półpasiec), chorobach grzybiczych skóry,w łuszczycy wczesnej, zwykłej i przewlekłej, wypryskach alergicznych skóry, trądziku młodzieńczym, miejscowym stanie zapalnym błon śluzowych, paradontozie.
• Chorób reumatycznych i układu kostnego: w  reumatoidalnym zapaleniu stawów, reumatycznym zapaleniu stawów, zesztywniającym zapaleniu kręgosłupa, skazie moczanowej.
• Chorób układu krążenia: w chorobie serca i układu krążenia (choroba niedokrwienna mięśnia sercowego, miażdżyca zarostowa kończyn dolnych, choroba Buergera, zakrzepowe zapalenie żył), przewlekłej niewydolności krążenia, nadciśnieniu tętniczym i miażdżycy naczyń mózgowych.
• Chorób układu pokarmowego: w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, stanie zapalnym błony śluzowej, stanie zapalnym wątroby, zaburzeniu w odżywianiu (niedożywienie, otyłość).

 Przeciwwskazania do apiterapii

Sporadycznie zdarzają się osoby, które wykazują uczulenie na niektóre produkty pszczele. Przy wystąpieniu reakcji uczuleniowej należy przerwać leczenie.

Wystąpienie odczynu uczuleniowego po kontakcie z konkretnym apiterapeutykiem nie jest tożsame z uczuleniem na wszystkie produkty pszczele. Na każdym opakowaniu produktu pszczelego będącego w obrocie towarowym winna być umieszczona informacja o ewentualnym wystąpieniu odczynu histaminowego.

Literatura źródłowa u autora.