Konformizm - wygodnictwo czy mądry wybór?

Psychologia społeczna definiuje konformizm, jako zmianę zachowania bądź opinii, wskutek rzeczywistego lub wyobrażonego wpływu innych ludzi. Termin ten pochodzi od łacińskiego słowa „conformo”, co oznacza: upodabniać, nadawać kształt.

Zanim zajmiemy się oceną postaw konformistycznych, przeanalizujmy powody dla których jesteśmy skłonni podporządkować się innym.

Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na fakt, że skoro takie zachowanie jest powszechne, to musi prowadzić do osiągnięcia różnorakich korzyści. 

Robert Cialdini, amerykański psycholog uważa, że związane są one przede wszystkim z realizacją trzech celów: dokonaniem prawidłowego wyboru, uzyskaniem aprobaty społecznej i zarządzaniem wizerunkiem własnej osoby.

Dokonywanie słusznych wyborów

Wyobraźmy sobie poniższe sytuacje:

• Jesteśmy po raz pierwszy w pewnym lokalu, gdzie zamierzamy udać się do toalety. Stajemy jednak zdezorientowani przed dwoma nieoznakowanymi drzwiami. Tymczasem mija nas pewna kobieta, bez wahania otwiera prawe drzwi i znika za nimi. W tej sytuacji większość z nas uzna, że dynamiczny krok i pewność nieznajomej stanowią dostateczny dowód na to, że po prawej stronie znajduje się damska toaleta. Może się jednak okazać, że kobieta znalazła się w podobnej do nas sytuacji, a wybór toalety okazał się przypadkowy.
• Student, który zbyt mało czasu poświęcił na naukę do egzaminu, zerka przez ramię swojego kolegi, oczekując, że udzielone przez niego odpowiedzi są poprawne.

Powyższe sytuacje są przykładami podporządkowania się osobom, które stanowią dla nas źródło wiedzy, które w danej sytuacji uważamy za bardziej kompetentne. W psychologii nazywa się to konformizmem informacyjnym. Wykazano, że mamy tendencje do poszukiwania cudzych interpretacji przede wszystkim wówczas, gdy napotkamy na niejasną sytuację.

Konformizm informacyjny kojarzony jest także z uleganiem autorytetom. Można to czynić na dwa sposoby. Pierwszy z nich polega na chęci postępowania zgodnie z zaleceniami bądź radami osoby, którą uważamy za bardziej doświadczoną. W taki sposób czynią między innymi dzieci słuchając swoich rodziców, bądź też wykonując polecenia nauczycieli. Towarzyszy temu przekonanie o słuszności takiego zachowania.

Inną odmianą konformizmu jest bezrefleksyjne przyjmowanie zaleceń osoby uznawanej przez nas za autorytet. Jeśli postępowanie takie podyktowane jest jedynie przyzwyczajeniem bądź niechęcią samodzielnego rozwiązania problemu – wówczas postępujemy w sposób schematyczny, co oducza nas twórczego myślenia i buduje nawyk unikania odpowidzialności za własne decyzje.

Uzyskanie aprobaty społecznej

Jesteśmy istotami społecznymi i do bycia szczęśliwymi potrzebujemy poczucia akceptacji. Świadomość tego, że należymy do społeczeństwa i czynnie bierzemy udział w jego rozwoju daje nam niezbędne poczucie bezpieczeństwa.

Bywają jednak sytuacje, kiedy wchodząc w nowe środowisko pragniemy dopiero zdobyć aprobatę społeczną. Stopień w jakim dostosujemy się do oczekiwań zależy bezpośrednio od grupy i bywa niezwykle zróżnicowany. Początkowo zachowujemy się w sposób konformistyczny, aby uniknąć odrzucenia. Z czasem zaś naszym głównym celem staje się zostanie pełnoprawnym członkiem grupy i pozyskanie niezbędnego poczucia bezpieczeństwa oraz różnorakich korzyści z tego płynących.

Wyobraźmy sobie następującą sytuację:

Nastolatek przeprowadził się do innego miasta, gdzie zaczął uczęszczać do szkoły. Chłopiec jest przeciwny wagarom. Tymczasem cała klasa ma zamiar uciec z lekcji. W związku z tym świeżo upieczony uczeń postanawia uciec ze wszystkimi.

W tym przypadku decyzją młodego człowieka niewątpliwie kierował lęk przed odrzuceniem. Ludzie mają świadomość tego, że naśladując grupę czasami postępują niewłaściwie, mimo to dostosowują się do zachowań innych członków, z obawy przed ośmieszeniem i odrzuceniem.

Zarządzanie wizerunkiem własnej osoby

Konformizm okazuje się także przydatny do ochrony stworzonego przez nas wizerunku samego siebie. Ludzie z reguły chcą być traktowani jako sprawiedliwi, uprzejmi, przyjaźnie nastawieni do świata, a także chcą by inni postrzegali ich podobnie. Zdarzają się często sytuacje, w których ludzie  postępują w sposób zgodny ze zbudowanym przez siebie wizerunkiem, a niekoniecznie z odczuwanymi emocjami.

Dla zilustrowania posłużę się przykładem:

Starsza osoba wchodzi do tramwaju i urządza motorniczemu awanturę dlatego, że spóźnił się o pięć minut. Krzyczy, że tego dnia miasto jest przejezdne i nie ma korków, zatem zaistniała sytuacja jest karygodna i niedopuszczalna. Mężczyzna nie daje się jednak sprowokować i nie sprzecza się z kobietą, tylko dlatego, że uważa się za człowieka kulturalnego i wyrozumiałego wobec starszych ludzi.

Ekscentryk kontra dziwak, czyli bezkarni nonkonformiści

Istnieje jednak grupa ludzi, którzy zachowują się nonkonformistyczne, a mimo to ich sposób bycia jest tolerowany przez społeczeństwo, wręcz uznawany za normę.

Mowa tu o artystach. Są to ludzie, co do których zachowania mamy większy zakres tolerancji, dotyczy ona zwłaszcza sfer: ubioru, ekspresji emocjonalnej, dobieranych słów, itd. Dajemy im większe przyzwolenie na dziwaczne zachowanie. Artysta, jako twórca, jest z natury nonkonformistą, wykazuje się bowiem kreatywnym myśleniem oraz wyjściem poza schemat.

Konformizm–jasne i ciemne strony

Przedstawione powyżej powody, dla których skłonni jesteśmy do konformistycznych zachowań, można rozważać dwojako. Z jednej strony konformizm przyczynia się do bierności, odtwórczego działania, braku własnego zdania. Z drugiej zaś strony przestrzeganie norm oraz podporządkowanie się autorytetom sprawia, że każdy z nas jest w pewnym sensie konformistą. Życie w społeczeństwie wymaga bowiem nieustannego poszukiwania kompromisów, co czasami wymaga zrezygnowania z domagania się swoich racji.