Dojrzewanie chłopców i dziewcząt - przewodnik po zachodzących zmianach

Dziecko najszybciej rośnie w okresie niemowlęcym. Kolejna faza bardzo intensywnych zmian pojawia się w okresie dojrzewania - w wieku 10-12 lat.

1. Dojrzewanie chłopców i dziewcząt – początki pokwitania
2. Wzrost tkanki tłuszczowej, czyli skutek uboczny dojrzewania u dziewczyn
3. Okres dojrzewania u chłopców i dziewcząt – czas buntu i pierwszych miłości
4. Zaburzenia psychiczne w wieku dojrzewania
5. Zaburzenia fizyczne przy dojrzewaniu dziewcząt i chłopców
6. Podsumowanie

Dziecko po 10. roku życia zaczyna gwałtownie rosnąć. Towarzyszą temu zmiany sylwetki ciała - u dziewcząt poszerzają się biodra a u chłopców barki, wydłużają się również kończyny. Zmienia się wygląd i funkcje organizmu, dochodzi do gwałtownych przemian hormonalnych, psychicznych i emocjonalnych. Ostatecznie kształtują się cechy płciowe kobiety i mężczyzny. Przemiany u dziewcząt trwają około 4 lat, a u chłopców od 6 do 7 lat. Jednak proces dojrzewania jest bardzo indywidualny.

Dojrzewanie chłopców i dziewcząt – początki pokwitania

Dzieci w tym samym wieku mogą być na różnym etapie dojrzewania. Dziewczynki zaczynają dojrzewać fizycznie wcześniej niż chłopcy. U dziewcząt skok pokwitaniowy rozpoczyna się około 10 roku życia z największym przyrostem wysokości ciała około 12 roku czyli na rok przed wystąpieniem pierwszej miesiączki. Na skutek działania estrogenów poszerza się miednica.

U chłopców początek skoku pokwitaniowego przypada na 12-13 rok życia. W tym wieku chłopiec może nawet urosnąć nawet 10 cm w ciągu roku i zwiększyć swoja masę ciała o 13 kg.

W dalszym etapie okresu dojrzewania rozwijają się narządy płciowe oraz ujawniają się zewnętrzne oznaki każdej z płci. Dziewczęta zaczynają miesiączkować. Pierwsze miesiączki pojawiają się między 11 a 16 rokiem życia. Początkowo są nieregularne, niezbyt obfite i niebolesne. Jednak w razie bolesności miesiączki należy skonsultować się z lekarzem.

U chłopców ważnym momentem w okresie dojrzewania jest wystąpienie pierwszej nocnej polucji czyli wytrysku nasienia. Ten moment uznaje się za rozpoczęcie przez jądra czynności plemnikotwórczej. Zwykle ma to miejsce około 14 roku życia. W okresie dojrzewania chłopcy (około 15 roku życia) przechodzą mutację, czyli przemianę głosu z chłopięcego na męski, co jest efektem przebudowy krtani.

Wzrost tkanki tłuszczowej, czyli skutek uboczny dojrzewania u dziewczyn

W okresie dojrzewania dziewcząt szybkiemu wzrostowi towarzyszy także zmiana wagi. Na skutek aktywności hormonów żeńskich u dziewcząt pojawia się dodatkowa warstwa tkanki tłuszczowej. Czasem jednak jest to już jej nadmiar.

Otyłość jest jednym z najczęstszych zaburzeń w rozwoju fizycznym i dotyczy od 5 do 15 procent dzieci i młodzieży. Następstwem otyłości mogą być zaburzenia rozwoju motorycznego, przeciążenie układu ruchu, a nawet zaburzenia rozwoju psychospołecznego (kompleksy i poczucie mniejszej wartości, odrzucenie grubaska przez grupę rówieśniczą) i ryzyko utrzymywania się otyłości w wieku dojrzałym.

Leczenie otyłości u dzieci jest trudne i czasochłonne. Polega przede wszystkim na zwiększeniu wydatkowanej energii zmagazynowanej w tkance tłuszczowej i ograniczeniu podaży nadmiaru tłuszczu w pokarmach. Dziecko jest w okresie wzrostu, więc w jego diecie nie może zabraknąć substancji odżywczych i pierwiastków śladowych niezbędnych dla prawidłowego rozwoju. Dietę dla otyłego nastolatka powinien ustalić lekarz-dietetyk. Zacząć trzeba od zachęcenia dziecka do wzmożonej aktywności fizycznej poprzez uprawianie sportu.

Okres dojrzewania u chłopców i dziewcząt – czas buntu i pierwszych miłości

Należy zwracać uwagę na zmiany w codziennym zachowaniu dziecka. Może ono ulegać zmiennym nastrojom, staje się nerwowe. Okres dojrzewania dziewcząt i chłopców charakteryzuje się bardzo intensywnym rozwojem intelektualnym. Wówczas kształtuje się myślenie abstrakcyjne, wzmaga się wrażliwość i chwiejność emocjonalna. Pojawi się tendencja do krytycyzmu. Wobec dorosłych występuje przekora, a nawet nieposłuszeństwo. Spada autorytet rodziców. Pojawia się kryzys dotychczasowych wartości oraz osłabienie więzi z rodziną. Rośnie natomiast wpływ grupy rówieśniczej na zachowanie i postępowanie dziecka. Grupa narzuca normy postępowania. Powstają paczki towarzyskie i pary. Dlatego tak ważne jest zwrócenie uwagi na środowisko, w jakim przebywa dziecko.

To czas pierwszych miłości, rozwój zainteresowania płcią przeciwną. To także czas powstawania przyjaźni, które są w stanie przetrwać wiele lat. W okresie dojrzewania zarówno chłopców, jak i dziewcząt rodzice powinni modyfikować i uelastycznić metody wychowawcze. Powinni stać się partnerami dla dziecka, ograniczać zakazy i nakazy oraz stosować mniej bezpośredniej kontroli. Powinni być cierpliwi i tolerancyjni. Ideałem jest wytworzenie przyjacielskich relacji z nastolatkiem. Jednocześnie w tym okresie młodzież zaczyna naśladować styl życia ludzi dorosłych, na każdym kroku manifestuje swoją dorosłość. To może nieść za sobą negatywne konsekwencje, bowiem młodzi ludzie po prostu powielają zewnętrzne oznaki dorosłości. Chcą robić to, co do tej pory było dla nich zakazane, zaczynają palić papierosy, pić alkohol, mogą nawet sięgnąć po narkotyki. Należy być czujnym i rozmawiać z dzieckiem, kiedy poczujemy od niego zapach papierosów czy alkoholu.

Nie można też bagatelizować objawów, które mogą świadczyć o braniu narkotyków. Są to: zmiany w zachowaniu dziecka (izoluje się od reszty rodziny, zamyka się w swoim pokoju lub spędza dużo czasu poza domem w nieznanym towarzystwie, jest nadmiernie pobudzone alb wręcz przeciwnie apatyczne, ma zaburzenia snu), wąskie źrenice, chudnięcie, ślady ukłuć na rękach i nogach, coraz gorsze wyniki w nauce, wagarowanie, ginięcie z domu pieniędzy i różnych przedmiotów.

Zaburzenia psychiczne w wieku dojrzewania

Wszystkie gwałtowne przemiany w organizmie młodych ludzi, które dokonują się na skutek burzy hormonalnej, jaką przechodzi młody człowiek w tym wieku mogą prowadzić do powstania zaburzeń psychicznych wieku dojrzewania.

Depresja

Pierwszym z nich jest depresja - część nastolatków czuje się przygnębiona. Często przyczyną są konflikty w grupie rówieśniczej, zawód miłosny, odrzucenie przez grupę, czasem brak porozumienia z rodziną. Częściej przytrafia się dziewczętom. Depresji towarzyszą także dolegliwości cielesne np. bóle brzucha, bóle głowy, serca, pleców, zaburzenia jedzenia i snu, ciągłe zmęczenie.

Leczenie farmakologiczne jest w tym przypadku niewskazane, nastolatka cierpiącego na depresję należy poddać specjalistycznej psychoterapii itp.

Myśli samobójcze

Druga grupa to samobójstwa - myśli samobójcze pojawiają się u wielu nastolatków w sytuacjach kryzysowych. Należy zwracać uwagę na problemy życiowe nastolatków, w okresie dojrzewania, bowiem niektóre niepowodzenia lub zawody mogą popchnąć dorastające dziecko w kierunku prób samobójczych. Takie ryzyko niesie każde zerwanie z dziewczyną czy chłopcem, konflikty w szkole, kłopoty z nauką czy niepożądana ciąża. Wtedy trzeba dziecko otoczyć wyjątkowo troskliwą, ale dyskretna opieką. Starać się zrozumieć jego ból. Jest bardzo ważne, aby wychwycić moment, kiedy młody człowiek sam nie radzi sobie ze swoimi problemami, aby w porę zapobiec takiej próbie.

Zaburzenie łaknienia

Jadłowstręt psychiczny (inaczej anoreksja) może wystąpić w ciągu całego okresu młodzieńczego, głównie u dojrzewających dziewcząt. Źródłem jest zaburzone wyobrażenie własnego ciała, którego przyczyną mogą być wzorce wyglądu obowiązujące obecnie w świecie mody, gdzie na wybiegach pojawiają się bardzo szczupłe, wręcz chude modelki. Dziewczyna uważa, że jest za gruba i denerwuje się, że rodzice zwracają jej uwagę, że je za mało. Choroba w swym poważnym stadium charakteryzuje się systematyczną utratą masy ciała, każdy zjedzony posiłek jest zwracany, w końcu prowadzi to do zaburzeń funkcjonowania organizmu, pojawia się brak miesiączki, wyniszczenie, ubytki pierwiastków śladowych. Konieczne jest szpitalne leczenie, które ma zapobiec śmierci głodowej. Podaje się specjalne wysokokaloryczne i wysokobiałkowe odżywki. Ważnym elementem leczenia jest psychoterapia.

Drugą chorobą będącą efektem zaburzenia łaknienia jest bulimia. Dziecko ma nadmierny apetyt, który objawia się napadami żarłoczności. Dziecko je ponad miarę, a później pozbywa się treści żołądkowej wymiotując, często nadużywa środków przeczyszczających. Chorzy na bulimię chcą schudnąć, ale nie chcą przestać jeść. Takie działanie prowadzi do wielu powikłań: zapalenia przełyku, wiotkości żołądka, zaburzeń rytmu serca, zaburzeń pracy trzustki. Leczenie polega na unormowaniu procesów metabolicznych w organizmie, psychoterapii. Można też podawać leki przeciwdepresyjne.

Zaburzenia fizyczne przy dojrzewaniu dziewcząt i chłopców

Anemia

Poza zaburzeniami psychicznymi młody człowiek w okresie dojrzewania narażony jest także na zaburzenia rozwoju fizycznego. Groźna jest np. anemia czyli niedokrwistość z niedoborem żelaza. W okresie intensywnego wzrostu i rozwoju organizmu pojawia się ogromne zapotrzebowanie na ten pierwiastek. Aby zapobiec niedokrwistości konieczne jest zwiększenie podaży żelaza z pokarmami w diecie, a w razie ujawnienia anemii należy podawać dziecku odpowiednie preparaty farmakologiczne, których dawkowanie zaleci lekarz. Chore dziecko skarży się na ogólne osłabienie. Jest blade, może mieć sine wargi. Występowanie anemii stwierdza się na podstawie morfologii krwi. Bardzo często występują w okresie dojrzewania choroby skóry.

Trądzik pospolity

Trądzik pospolity (młodzieńczy) jest prawdziwym utrapieniem dojrzewających chłopców i dziewczyn, cierpi na niego ok. 90% nastolatków. Miejsca predysponowane do trądziku to czoło, nos i broda oraz górna część klatki piersiowej i plecy. Pojawienie się trądziku związane jest z przestrojeniem hormonalnym okresu dojrzewania. Trądzik leczy się preparatami zawierającymi nadtlenek benzoilu stosowanymi na umytą i osuszoną skórę. Nigdy nie należy wyciskać ropnych zmian! Wyciskanie to silny uraz, jakiemu poddane zostają (osłabione stanem zapalnym) mieszki włosowe. W efekcie tego łatwo pękają, a zawarta w nich treść ropna wciskana jest do głębszych warstw skóry. Powoduje to rozszerzenie się infekcji i jest przyczyną powstawania szpecących blizn. Trądzik młodzieńczy zwykle ustępuje około 20 roku życia.

Infekcje grzybicze

Wielu dojrzewających nastolatków narażonych jest także na infekcje grzybicze. Dorastanie to czas aktywności fizycznej, więc w szatniach na basenach czy przy salach sportowych łatwo jest się zarazić grzybem. Grzybice mogą rozwijać się na skórze twarzy, kończynach, na tułowiu, stopach. Ważne jest, aby w tym okresie utrzymywać prawidłową higienę osobistą, często należy zmieniać bieliznę. W razie stwierdzenia grzybicy stosuje się preparaty przeciwgrzybicze zalecone przez dermatologa.

Wady postawy

Kolejnym zaburzeniem są wady postawy. W okresie dojrzewania u chłopców, ale także u dziewcząt mogą być spowodowane przyspieszonym wzrostem. Wydłużające się kości i mięśnie mogą nie przystosować się szybko do nowych warunków. Dodatkowo wady postawy utrwala się poprzez niedbałą pozycje w czasie odrabiania lekcji, siedzący tryb życia, brak aktywności fizycznej. Postawę pogarsza również ubożenie społeczeństwa, niedożywienie dziecka w tym okresie, choroby układu oddechowego. Wady postawy wymagają leczenia. W okresie dojrzewania należy profilaktycznie raz na rok kontrolować postawę dziecka u ortopedy. Powinno się dziecko skierować na gimnastykę korekcyjną. Zalecane jest również pływanie zwłaszcza na grzbiecie.

Wady wzroku

Do zaburzeń fizycznych należą także wady wzroku. Najczęściej w okresie dojrzewania ujawnia się krótkowzroczność. Gałka oczna rośnie, a soczewka za nią nie nadąża z akomodacją. Wada wzroku ujawnia się poprzez niedowidzenie tego, co nauczyciel napisał na tablicy. Nastolatek może wykazać niechęć do noszenia okularów i ignorować objawy. Wysilanie nie skorygowanego wzroku powoduje pogłębienie się wady, a także inne dolegliwości, np. bóle głowy a w konsekwencji pogorszenie wyników w nauce.

Choroby tarczycy

Młodych ludzi dotykają także choroby tarczycy. Najczęściej mamy do czynienia z tak zwanym wolem obojętnym, które u dzieci w tym wieku nazywane jest wolem młodocianym. Nie wiąże się ono ani z niedoczynnością ani z nadczynnością tarczycy. Zasadniczą przyczyną choroby jest niedobór jodu w pożywieniu i skłonność osobnicza do powiększania się tarczycy. Najczęściej wolu nie towarzyszą żadne dodatkowe dolegliwości, jednak niekiedy może wystąpić nadpobudliwość i skłonność do szybkiego męczenia się dziecka. Leczenie zachowawcze wola obojętnego polega na stosowaniu preparatu tyroksyny, po konsultacji z lekarzem.

Podsumowanie

dr Maria Głuszkowska, lekarz pediatra