Otyłość – co ją powoduje i jak z nią walczyć?

Otyłość – czym jest? Czy jest chorobą?  

Otyłość to złożony, poważny problem zdrowotny, na który wpływ wywiera szereg rozmaitych czynników, zarówno tych o charakterze indywidualnym, jak i społecznym. Najczęściej wymienia się czynniki środowiskowe (w tym dietę oraz poziom aktywności fizycznej), czynniki genetyczne oraz metaboliczne. Wbrew wielu przekonaniom, otyłość to problem nie tylko natury estetycznej, ale przede wszystkim zdrowotnej. Zalicza się ją do chorób o charakterze przewlekłym niezakaźnym, bez tendencji do samoistnego ustępowania, w międzynarodowej klasyfikacji chorób ICD-10 oznacza się ją pozycją E66. Podobnie więc, jak każdą inną chorobę, powinno się ją właściwie diagnozować oraz leczyć.  

Otyłość  u dzieci i dorosłych w Polsce

Nadwaga oraz otyłość są obecnie jednym z największych zagrożeń zdrowia publicznego na świecie. W samym tylko 2016 roku, ponad 1,9 mld dorosłych miała nadwagę, a 650 mln osób w tej grupie była otyła. Niepokój wzbudza także fakt, że otyłość coraz częściej stwierdza się także i u dzieci. W Polsce nadmierna masa ciała występuje u ponad połowy dorosłych oraz aż u co ósmego dziecka. 

Dowiedz się więcej o otyłości u dzieci.

Otyłość – rodzaje 

W terminologii medycznej wyróżnia się dwa podstawowe typy otyłości: otyłość prostą oraz wtórną. 

Otyłość prosta stanowi najczęściej występującą formę otyłości i dotyczy 60–70% osób otyłych. Za jej przyczynę podaje się przede wszystkim nieprawidłowe żywienie – zarówno pod kątem ilościowym, jak i jakościowym, a także niską aktywność fizyczną. Nadwyżka kilogramów jest efektem braku zachowania równowagi w zakresie poboru i wydatkowania energii, a to na przestrzeni określonego czasu wiąże się z przyrostem masy ciała.  

W powstawaniu otyłości prostej biorą także udział czynniki genetyczne, a ściślej – polimorfizmy genów takich jak:  

• FTO (fat mass and obesity-associated gene),
• PPARg (gen receptora aktywowanego proliferatorami peroksysomów typu g),
• adiponektyna,
• rezystyna. 

Otyłość wtórna jest rozpoznawana w zaledwie kilku procentach przypadków. Wiąże się ją z zaburzeniami hormonalnymi, rzadkimi zespołami uwarunkowanych genetycznie (np. polekowym zespołem w przebiegu leczenia glikokortykosteroidami, estrogenami, antydepresantami, wybranymi neuroleptykami) oraz z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego. 

Otyłość a nadwaga 

Nadwagę stwierdza się przy wskaźniku masy ciała (body mass index, BMI) zawierającym się w przedziale między 25 a 29,9 kg/m². I choć nie jest to jeszcze otyłość, należy mieć na uwadze, że każdy kilogram więcej może wiązać się z pogorszeniem ogólnego stanu zdrowia oraz stopniem wyrównania ewentualnych jednostek współtowarzyszących. Na tym etapie leczenie polega przede wszystkim na terapii zachowawczej, tj. wprowadzeniu zmian dietetycznych oraz tych w zakresie aktywności ruchowej. W przeciwieństwie do otyłości rzadko konieczna jest interwencja farmakologiczna bądź chirurgiczna. 

Przyczyny otyłości – kto jest narażony na otyłość?  

Jak już wcześniej wspomniano, wśród czynników warunkujących możliwość wystąpienia otyłości najczęściej wymienia się czynniki środowiskowe, genetyczne oraz metaboliczne. 

Czynniki środowiskowe prowadzące do otyłości

Za podstawową przyczynę otyłości podaje się zachwianie równowagi w zakresie tzw. bilansu energetycznego, to znaczy, że więcej kalorii zostało przyjętych niż zużytych. To, w długoterminowym przebiegu, prowadzi do niepożądanego wzrostu masy ciała. Sytuacji tej sprzyjają szybkie tempo życia, spożycie łatwo dostępnej obecnie wysoko przetworzonej żywności, praca zmianowa oraz brak czasu na przygotowywanie domowych posiłków. Również i nieaktywny styl życia oraz brak higieny snu i odpoczynku, sprzyjając nawykowi podjadania, zwiększają ryzyko przybierania na masie ciała. Specjaliści podają również, że do problemu otyłości przyczynia się także samo otoczenie, jak również nawyki i przyzwyczajenia wyniesione z domu rodzinnego. 

Czynniki genetyczne zwiększające wystąpienie otyłości

Zdaniem części specjalistów dziecko rodziców otyłych odznacza się wyższym wskaźnikiem ryzyka rozwinięcia choroby w porównaniu do dziecka rodziców szczupłych. Czynniki genetyczne są wiązane z m.in. możliwością regulacji apetytu, preferencjami żywieniowymi, funkcjami komórki tłuszczowej w zakresie wydzielania substancji metabolicznych, w tym m.in. hormonu sytości, leptyny, jak również z procesami termogenezy przy uwzględnieniu tzw. termogenezy poposiłkowej, podstawowego poziomu metabolizmu oraz spontanicznej aktywności ruchowej. Jak już wcześniej omówiono, wyższym ryzykiem rozwoju otyłości odznaczają się także osoby z określonymi mutacjami genowymi. 

Czynniki metaboliczne wpływające na pojawienie się otyłości

Za jedną z przyczyn wzrostu masy ciała podaje się także sytuację ogólnego, złego stanu zdrowia, związanego z występowaniem określonych chorób współistniejących, takich jak niedoczynność tarczycy czy zespół policystycznych jajników (PCOS). Trudnościami w zakresie stabilizacji właściwej masy ciała mogą charakteryzować się także osoby przyjmujące wybrane leki m.in. określone antydepresanty, leki przeciwdrgawkowe, glikokortykosteroidy czy insulinę. Podobnie jednak – jak w przypadku czynników genetycznych – nie należy obarczać winą tylko i wyłącznie samego faktu stosowanych leków. Preparaty mogą wprawdzie wpłynąć obniżająco na wartość podstawowego metabolizmu, ale przy zachowaniu prawidłowych nawyków żywieniowych i przy wsparciu specjalisty dietetyka nie powinny stanowić problemu nie do pokonania.  

Konsekwencje otyłości – czy otyłość jest niebezpieczna? Choroby związane z otyłością 

Otyłość, podobnie jak każda choroba, wiąże się z pogorszeniem stanu ogólnego danej osoby, będąc niekiedy przyczyną pojawienia się kolejnych jednostek. Wśród nich najczęściej wymienia się: 

• nadciśnienie tętnicze, 
• cukrzycę typu 2, 
• miażdżycę, 
• kamicę moczową, 
• nowotwory endometrium, jajników, piersi, prostaty, jelita grubego,
• zapalenie trzustki, 
• dnę moczanową,
• zespół bezdechu sennego, 
• bezpłodność. 

Otyłość a ciąża 

Na skutek m.in. zmian hormonalnych i zaburzeń owulacji otyłość stanowi częstą przyczynę bezpłodności u kobiet. Jest też jednak problemem mężczyzn. Zdaniem naukowców męski czynnik niepłodności może dotyczyć nawet 45% par. Zaburzenia płodności u mężczyzn, będą w ich przypadku związane z m.in. pogorszoną jakością i ilością produkowanego nasienia. 

Rozpoznanie i diagnostyka otyłości 

Prawidłowo poprowadzona diagnostyka otyłości obejmuje:  

• wywiad lekarski,
• wywiad dietetyczny, 
• pomiary antropometryczne, 
• badania fizykalne, 
• badania laboratoryjne. 

Wywiad lekarski, badanie fizykalne oraz diagnostyka laboratoryjna pozwalają potwierdzić albo wykluczyć określone jednostki chorobowe związane z otyłością, w tym m.in. niedoczynność tarczycy, zespół Cushinga, PCOS czy zaburzenia wzrastania w przypadku dzieci. Wywiad dietetyczny i pomiary antropometryczne – to z kolei możliwość powiązania choroby z prowadzonym stylem życia, określenie jej typu oraz wstępne zaplanowanie postępowania terapeutycznego. Wśród badań antropometrycznych najczęściej wymienia się:  

• pomiar wzrostu i masy ciała (indeks masy ciała – body mass index, BMI),
• wskaźnik talia-biodra (waist to hip ratio, WHR),  
• odsetek tkanki tłuszczowej (body adiposity index, BAI), 
• analizę składu ciała metodą bioimpedancji elektrycznej (BIA). 

Najpopularniejszym wskaźnikiem pozwalającym na ocenę wstępną jest oczywiście indeks masy ciała. Oblicza się go za pomocą wzoru: 

BMI = masa ciała [kg] ∶ wzrost [m2]

Otrzymane wartości definiuje się następująco: 

• 20–25 kg/m² – prawidłowa masa ciała,
• 25–29,9 kg/m² – nadwaga, 
• 30–34,9 kg/m² – otyłość pierwszego stopnia,
• 35,0–39,9 kg/m² – otyłość drugiego stopnia, 
• >40 kg/m² – otyłość III stopnia, otyłość olbrzymia. 

Ponieważ wskaźnik BMI bywa często niemiarodajny, zaleca się także wyliczenie WHR oraz BAI. Pierwszy – WHR – pozwala ocenić, czy mamy do czynienia z otyłością brzuszną (trzewną, centralną) czy udowo-pośladkową (gynoidalną, obwodową). Z kolei BAI pomoże zaklasyfikować otyłość według zawartości tkanki tłuszczowej. 

WHR = obwód talii [cm] ∶ obwód bioder [cm]

• Otyłość brzuszna u kobiet – WHR równe lub większe od 0,85, u mężczyzn – równe lub większe od 0,9.  
• Otyłość udowo-pośladkowa u kobiet – WHR niższe niż 0,85, u mężczyzn niższe niż 0,9.  

BAI = obwód bioder [cm]  ∶  wzrost [m] × √wzrostu [m]

Leczenie otyłości  

Podstawową formą leczenia otyłości jest terapia zachowawcza, która obejmuje następujące elementy:  

• ograniczenia dietetyczne,
• regularna aktywność ruchowa,
• stabilizacja trybu życia. 

Aby zwiększyć szanse chorego na skuteczną realizację wymienionych zadań, niezbędna jest opieka zespołu specjalistów, w skład którego wchodzą przede wszystkim psycholog, dietetyk kliniczny i fizjoterapeuta, a w sytuacji, gdy otyłość spełnia wymagania interwencji chirurgicznej – również i chirurg oraz pielęgniarka koordynująca proces kwalifikacji, sam przebieg i rekonwalescencję po zabiegu.  

Leczenie zachowawcze nie zawsze przynosi pożądane efekty, zwłaszcza w kontekście ich trwałości. W takiej sytuacji można podjąć decyzję o leczeniu farmakologicznym bądź wspomnianym wyżej leczeniu chirurgicznym, tzw, chirurgii metabolicznej bądź bariatrycznej, która – przy spełnieniu określonych warunków – w całości jest finansowana ze środków NFZ. Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy operacje tego typu stanowią jedyną skuteczną oraz trwałą metodę leczenia otyłości olbrzymiej, a ich efektywność potwierdzają liczne prace naukowe prezentujące wyniki w zakresie nie tylko redukcji kilogramów, ale i ustępowania poważnych problemów zdrowotnych, takich jak cukrzyca, nadciśnienie tętnicze czy zaburzenia lipidowe. 

Profilaktyka otyłości  

Niewłaściwe nawyki żywieniowe, rosnące tempo życia, praca na dwa etaty, brak snu oraz nawyk zajadania stresu – wszystko to niewątpliwie bezpośrednio wpływa na nasz stan zdrowia, zwiększając ryzyko rozwoju wielu chorób, w tym otyłości. Prawidłowo poprowadzona profilaktyka będzie zatem obejmować nie tylko zmianę spożywanej diety, zwiększenie aktywności fizycznej, ale i terapię psychologiczną, która pozwoli poradzić sobie z problemami dnia codziennego w inny sposób niż np. zajadanie. Istotnym jest także fakt, aby pamiętać, że przyszłe pokolenia biorą przykład z nas – zapobiegając bądź lecząc otyłość u dzieci, najpierw powinniśmy więc zacząć od siebie samych. 

Sprawdź akcesoria do ćwiczeń w domu, jak i profesjonalnym studiu fitness.