Tarczyca – anatomia, choroby, hormony tarczycy

Tarczyca to jeden z gruczołów wydzielania wewnętrznego. Jego zadaniem jest wytwarzanie hormonów: tyroksyny (T4) i trijodotyroniny (T3), które są wydzielane do krwi, a następnie przenoszone do wszystkich tkanek ciała. Odpowiadają one za pomoc w regulacji wielu procesów, takich jak metabolizm, wzrost kości czy dojrzewanie struktur układu nerwowego. W chorobach tarczycy, gdy dochodzi do wzmożonej aktywności wydzielniczej gruczołu bądź niedoboru hormonów, pojawia się szereg objawów. Jak zdiagnozować niedoczynność, nadczynność bądź stan zapalenie tarczycy? Jak objawia się rak tarczycy?

Gdzie znajduje się tarczyca i jakie pełni funkcje?

Tarczyca (gruczoł tarczowy) to nieparzysty gruczoł dokrewny, składający się z dwóch płatów, połączonych tzw. cieśnią, o łącznej masie 25-60g u osoby dorosłej. Jest jednym z najlepiej ukrwionych narządów w organizmie człowieka. Zwykle ma budowę asymetryczną – prawy płat jest większy niż lewy. Tarczyca znajduje się poniżej krtani, przylegając do tchawicy. W prawidłowym stanie jest niewidoczna z przodu szyi i nie uciska na drogi oddechowe. 

Tarczyca zbudowana jest z komórek pęcherzykowych, magazynujących hormony: tyroksynę (T4) i trijodotyroninę (T3) oraz komórek C produkujących kalcytoninę (hormon regulujący pracę przytarczyc). Hormony tarczycy odgrywają znaczącą rolę w organizmie, receptory dla T3 i T4 znajdują się praktycznie wszędzie. W życiu płodowym biorą udział w różnicowaniu i rozwoju różnych tkanek, w szczególności układu nerwowego, kostnego, regulują także transkrypcję genów, dojrzewanie płciowe. Poza tym pełnią znaczącą rolę w metabolizmie białek, tłuszczy, węglowodanów oraz termogenezie. 

Tarczyca – hormony tarczycy

Trijodotyronina

Trijodotyronina (T3) powstaje głównie z tyroksyny pod wpływem enzymu dejodynazy, która odłącza 1 atom jodu od tyroksyny T4. Dzieje się to głównie (w ok. 80%) w komórkach obwodowych (wątrobie, nerkach, mięśniach itp.), przez to T3 stanowi główny aktywny biologicznie hormon tarczycy, działający na tkanki.

Tyroksyna 

Tarczyca syntetyzuje głównie tyroksynę (T4), która jest prohormonem. Do jej syntezy potrzebny jest jod, który przy pomocy enzymu tyreoperoksydazy (TPO) jest dołączany do tyrozyny, jednego z aminokwasów tyreoglobuliny (białka znajdującego się w płynie komórek pęcherzykowych tarczycy), tworząc mono- i dijodotyrozyny (MIT i DIT). Dalej, dzięki TPO, do reszty DIT łączą się, tworząc T4 oraz reszta MIT i DIT, tworząc T3. 

Hormony tarczycy są nierozpuszczalne w wodzie, dlatego we krwi muszę być transportowane przez białka nośnikowe (albuminę, transtyretynę, globulinę wiążącą tyroksynę). Ok. 0,03% T4 i 0,3% T3 znajduje się we krwi w formie wolnej, niezwiązanej. 

Kalcytonina

Kalcytonina jest białkiem hormonalnym, które razem z parathormonem (PTH) i witaminą D reguluje gospodarkę wapniowo-fosforanową. Jej udział jest jednak dużo mniejszy niż PTH wytwarzanego przez przytarczyce. Wzrost poziomu wapnia we krwi sprawia, iż wzrasta wydzielanie kalcytoniny, która zwrotnie hamuje reabsorpcję wapnia w nerkach i jego uwalnianie z kości, powodując tym samym zmniejszenie stężenia wapnia i fosforanów we krwi. Wysoki poziom kalcytoniny stwierdza się w raku rdzeniastym tarczycy.

Tarczyca – regulacja wydzielania hormonów tarczycy

Czynność wydzielnicza tarczycy regulowana jest głównie przez oś podwzgórze-przysadka. Podwzgórze, będące częścią mózgowia, wydziela tyreoliberynę (TRH), która pobudza przysadkę do produkcji hormonu TSH, który pobudza z kolei tarczycę do wydzielania hormonów. Wzrastający poziom TSH, T3 i T4 we krwi działa hamująco na podwzgórze. Hormony tarczycy działają w taki sposób także na przysadkę, zmniejszając wydzielanie TSH. Taki sposób regulacji nazywany jest sprzężeniem zwrotnym ujemnym.

Tarczyca – choroby tarczycy

Nadczynność tarczycy

Nadczynność tarczycy polega na wzmożonej aktywności wydzielniczej gruczołu, czego efektem są podwyższone poziomy T3 i T4. Wyróżnia się:

• nadczynność pierwotną – kiedy to przyczyna bezpośrednio leży w tarczycy: wole guzkowe toksyczne, nadmiar jodu, uszkodzenie komórek tarczycy, choroba Gravesa-Basedowa,
• nadczynność wtórną – wywołaną przez zwiększony poziom TSH, produkowany przez przysadkę; może być to spowodowane guzem przysadki lub podwzgórza, a także nabłoniakiem kosmówki.

Znany jest też podział na nadczynność jawną (obecne są charakterystyczne objawy nadczynności z towarzyszącym wzrostem poziomu hormonów) oraz subkliniczną (czyli utajoną, bez objawów, ze stężeniem hormonów tarczycy w granicach normy, ale zwiększonym TSH). 

Niedoczynność tarczycy

Niedoczynność tarczycy cechuje się niedoborem hormonów tarczycy i podobnie, jak w przypadku nadczynności, można podzielić ją na:

• pierwotną – autoimmunologiczne zapalenie tarczycy (choroba Hashimoto), niedobór jodu, stan po leczeniu jodem radioaktywnym, napromienianiu okolicy szyi, niedorozwój tarczycy, niedoczynność polekowa (amiodaron, leki tyreostatyczne, lit,),
• wtórną: wielohormonalna niedoczynność przysadki lub niedoczynność podwzgórza (guzy, choroby zapalne, sarkoidoza, urazy), zespół Sheehana (poporodowa martwica przysadki)

Choroba Hashimoto

Choroba Hashimoto jest obecnie główną przyczyną niedoczynności tarczycy i dotyczy głównie kobiet. Polega na przewlekłym zapaleniu tarczycy o podłożu autoimmunologicznym – układ immunologiczny wytwarza przeciwciała przeciwko enzymowi TPO (tyreoperoksydazie) oraz białku Tg (tyreoglobulinie) i tworzy nacieki z limfocytów w tkance tarczycy. Można wyróżnić postać choroby Hashimoto z wolem, prawidłową objętością gruczołu oraz postać zanikową. 

Nowotwory tarczycy

Najczęstszym nowotworem tarczycy jest rak brodawkowaty. Wyróżnia się także raka pęcherzykowego, anaplastycznego, raka rdzeniastego (z komórek C). Na raka tarczycy można zachorować w każdym wieku, ale jego szczyt zachorowań przypada na 4-5 dekadę życia, zazwyczaj rokowanie jest dobre. Jedynym udowodnionym czynnikiem wywołującym raka brodawkowatego jest promieniowanie jonizujące – dotyczy to osób po radioterapii (np. w chłoniaku Hodgkina), rak pęcherzykowy występuje częściej na terenach ubogich w jod. Zmiany guzkowe tarczycy wymagają wstępnego różnicowania przy pomocy biopsji cienkoigłowej (BAC). Zmiany powiększają się zazwyczaj powoli, szybki rozrost z towarzyszącym bólem i dusznością jest charakterystyczny dla raka anaplastycznego. Rak rdzeniasty powoduje natomiast zwiększone wydzielanie kalcytoniny.

Tarczyca – badania

Badanie palpacyjne tarczycy jest dość trudne i niejasne w interpretacji, dlatego lekarz posiłkuje się badaniem obrazowym, którym najczęściej jest szerokodostępne USG gruczołu tarczowego. Wśród badań laboratoryjnych podstawowymi parametrami są:

• TSH (wykonywane jako pierwsze badanie , „przesiewowe”), 
• fT4 i fT3 (czyli poziom wolnych hormonów tyroksyny i trójodotyroniny), 
• kalcytonina (głównie jako marker raka rdzeniastego), 
• przeciwciała przeciwtarczycowe (anty-TSHR – występują w chorobie Gravesa-Basedowa, anty-TPO i anty-Tg – w chorobie Hashimoto). 

Inne badania obrazowe obejmują tomografię, rezonans magnetyczny, scyntygrafię. Wcześniej wspomniana biopsja aspiracyjna cienkoigłowa polega na mikroskopowej ocenie komórek tarczycy i razem z USG oraz badaniem przedmiotowym służy do dalszego zaplanowania diagnostyki w zależności od obrazu. Nie pozwala jednak na jednoznaczne zróżnicowanie między zmianą niezłośliwą a rakiem – do tego potrzebne jest badanie histologiczne. 

Choroby tarczycy a niepłodność 

Szacuje się, że u 0,7-4% kobiet borykających się z niepłodnością występuje podwyższone TSH. Niski poziom hormonów tarczycy wtórnie przyczynia się do hiperprolaktynemii – niedoczynność tarczycy zaburza owulację oraz fazę lutealną, wpływa na zmniejszenie stężenia białek transportujących oraz hormonów płciowych. Nadczynność tarczycy prowadzi do skąpych miesiączek lub ich braku. 

U mężczyzn nieprawidłowe funkcjonowanie tarczycy może z kolei prowadzić do zaburzeń erekcji i wytrysku, nieprawidłowej budowy i ruchliwości plemników, zmniejszonego libido. Zarówno niedoczynność, jak i nadczynność bez wdrożonego leczenia mogą spowodować poronienie, przedwczesny poród i inne zaburzenia.