Zaskórniki – dlaczego powstają? Czy można im zapobiec?

Zaskórniki (wągry) to problem charakterystyczny dla przetłuszczającej się skóry. Choć kojarzą się one głównie z okresem dojrzewania, to jednak dotyczą osób w każdym wieku. Jak powstają zaskórniki i dlaczego warto znać ten mechanizm? Jaką rolę w powstawaniu wągrów odgrywają hormony? Czy skłonność do zaskórników może być dziedziczna? Czym różnią się od siebie zaskórniki zamknięte od otwartych?

Spis treści:

1. Jak powstają zaskórniki?
2. Jakie są rodzaje zaskórników?
3. Zaskórniki a rozszerzone pory
4. Zaskórniki u dziecka – skąd się biorą?
5. Jaką rolę w powstawaniu zaskórników odgrywają hormony?
6. Jak zapobiegać zaskórnikom dzięki diecie?
7. Zapobieganie zaskórnikom – wskazówki przy pielęgnacji

Zaskórniki (wągry) – czym są, jak powstają i gdzie się pojawiają?

Wykwitem pierwotnym w trądziku – zmianą skórną, od której rozpoczynają się zaburzenia w obrębie skóry – jest mikrozaskórnik (widoczny jedynie pod mikroskopem). W wyniku nieprawidłowości w obrębie funkcjonowania mieszków włosowych przekształca się on w widoczne gołym okiem zaskórniki.  

Co wpływa na powstawanie zaskórników? Do zaburzeń powodujących powstawanie wągrów należą: 

• nadmierna produkcja sebum, jego zła jakość oraz zwiększona lepkość,
• nieprawidłowa proliferacja (rozmnażanie) keratynocytów (komórek naskórka),
• zaburzenia rogowacenia w obrębie ujść mieszka włosowego.  

Budowa gruczołów łojowych na całym ciele jest podobna, jednak największą skłonność do zatykania przejawiają tzw. mieszki łojowe, gdzie stosunkowo duży gruczoł łojowy występuje wraz z delikatnym lub średniej wielkości włosem.  

Gdzie pojawiają się zaskórniki? Typową lokalizacją zmian trądzikowych jest strefa T na twarzy obejmującej czoło, nos i brodę oraz rynna łojotokowa obejmująca dekolt, ramiona i plecy. Związanie jest to również z większą wrażliwością sebocytów (komórek produkujących łój) w tym regionie na hormonalne czynniki stymulujące produkcję sebum. Ponieważ sebocyty na skórze występują zawsze w połączeniu z włosami (wyjątkiem są błony śluzowe) zaskórniki mogą pojawić się na każdej owłosionej części ciała, również w nietypowych miejscach takich jak nogi, ramiona, uszy, pachy czy pośladki.

Zamknięte i otwarte zaskórniki – czym się od siebie różnią?

Rodzaj zaskórnika wiąże się bezpośrednio z budową lejka przewodu gruczołu łojowego. Jeśli czop zablokuje górną część lejka, znajdującą się na poziomie naskórka, mamy do czynienia z zaskórnikiem otwartym. Charakteryzuje się on czarnym kolorem, który jest wynikiem utleniania się zawartej w czopie keratyny.  

W przypadku zaskórników zamkniętych czop lokalizuje się nieco niżej, pod powierzchnią skóry. Zaskórniki zamknięte mają biały kolor, gdyż w wyniku braku dostępu powietrza nie dochodzi w nich do ciemnienia keratyny.

Zaskórniki a rozszerzone pory

W przeciwieństwie do zaskórników rozszerzone pory nie świadczą o zaburzeniach w obrębie jednostki włosowo-łojowej oraz nie powodują stanów zapalnych, ponieważ nie zaburzają wydobywania się sebum na powierzchnię skóry.  

Rozszerzone pory są fizjologicznym elementem budowy skóry, a ich wielkość zależy od rozmiaru znajdującego się pod nim gruczołu łojowego. Wraz ze wzrostem sebocytów i ich aktywnością w okresie pokwitania zwiększa się rozmiar porów, który do końca życia pozostaje taki sam. Na widoczność porów w największym stopniu wpływają zgromadzone w nich sebum oraz obumarłe komórki, które – podobnie jak zaskórniki otwarte – ciemnieją pod wpływem powietrza, tworząc charakterystyczny obraz ciemnych punkcików.  

Zaskórniki u dziecka

Zaskórniki oraz trądzik niemowlęcy są związane z powiększonymi gruczołami łojowymi w wyniku oddziałujących na nie androgenów matki przyjmowanych podczas karmienia piersią oraz przedostających się w życiu płodowym przez łożysko. Wraz ze spadkiem androgenów matki trądzik samoistnie ustępuje. Zaskórniki u dziecka mogą być również wynikiem nieprawidłowej pielęgnacji. Wiąże się ona z nadmiernym stosowaniem kosmetyków o charakterze okluzyjnym, opartych na ciężkich substancjach natłuszczających takich jak: oleje mineralne, wazelina czy woski.

Zaskórniki a hormony – co powoduje powstawanie wągrów?

Skuteczna terapia pozwalająca pozbyć się zaskórników wymaga zrozumienia mechanizmów zachodzących w obrębie jednostki włosowo-łojowej: nadmiernej produkcji sebum oraz komedogenezy.

Produkcja sebum jest kontrolowana przez hormony. Największy wpływ na pracę gruczołów łojowych mają związki, dla których receptory znajdują się bezpośrednio na powierzchni sebocytów (komórek produkujących łój). Należą do nich m. in: dihydrotestosteron, glukoza (przyłączana przez receptor IGF-1), kortykotropina, histamina, leptyna, estradiol, progesteron, retinoidy, witamina D, hormony tarczycy oraz kannabinnoidy.  

Kluczowymi związkami odpowiadającymi za patologiczną produkcję sebum są dihydrotestosteron (DHT) oraz insulinopodobny czynnik wzrostu typu 1 (IGF-1).  

Zaskórniki a androgeny

DHT powstaje z testosteronu przy udziale enzymu 5-alfa-reduktazy. Jego moc androgenowa jest 3-krotnie wyższa niż testosteronu, co przekłada się na mocniejsze pobudzanie sebocytów do pracy, a tym samym nadprodukcję łoju.  

Hormon ten wpływa również na nadmierną proliferację (namnażanie się) komórek, co sprzyja zatykaniu porów. Badanie poziomu androgenów z krwi nie zawsze wskazuje źródło problemów trądzikowych.

Wysoka czułość receptorów sebocytów i aktywność w.w enzymu może dotykać tylko jednej okolicy łojotokowej, co tłumaczy tendencje do powstawania zaskórników np. na plecach bez ich pojawiania się na twarzy.

Optymalne pH dla wysokiej aktywności 5-alfa-reduktazy 1 to pH 5,5. Obniżenie pH skóry poniżej tej wartości zmniejsza produkcję DHT, a tym samym zmniejsza produkcję sebum i nadmierne rogowacenie będące przyczyną zaskórników. Mechanizm obniżenia pH oraz aktywności 5-alfa-reduktazy wykorzystuje się podczas terapii kwasami AHA i BHA.

Zaskórniki a insulinopodobny czynnik wzrostu 1

Drugim, niezwykle istotnym hormonem wpływającym na keratynocyty i sebocyty jest insulinopodobny czynnik wzrostu 1. Jego poziom zależy od niezdrowej, wysoko przetworzonej diety bogatej w cukry proste, która przyczynia się do wysokiego poziomu insuliny.  

IGF-1 wykazuje wpływ nie tylko na pracę gruczołu łojowego, ale również na tempo podziałów komórek naskórka ze względu na znajdujące się na keratynocytach receptory dla IGF-1. Hormon ten przyczynia się do hiperkeratozy (nadmiernego rogowacenia) naskórka i zatykania porów prowadzących do powstawania zaskórników i trądziku.  

Wynikający z niewłaściwej diety wysoki poziom insuliny oraz IGF-1 bierze udział w powstawaniu zaskórników oraz trądziku na 3 sposoby:

• stymuluje syntezę androgenów w nadnerczach i jajnikach,
• ogranicza produkcję białka wiążącego hormony płciowe (SHBG, ang. sex hormone binding globulin), co zwiększa poziom wolnych androgenów we krwi, a tym samym ich wpływ na produkcję sebum i podziały komórkowe,
• zwiększa wrażliwość receptorów dla hormonów wzrostu, co pobudza produkcję oraz wzrost sebocytów oraz zwiększa sekrecję łoju.

Czy skłonność do zaskórników i trądziku jest dziedziczna?

Istnieją pewne uwarunkowania genetyczne, które mogą predysponować do powstawania trądziku, należą do nich:

• wrodzona, nieprawidłowa budowa aparatu włosowo-łojowego – w tym przypadku najczęściej przewód odpowiadający za wyprowadzanie sebum na powierzchnię skóry nie jest prosty i gładki, co utrudnia wypłynięcie łoju; zatrzymanie sebum sprzyja powstawaniu zaskórników i rozwijaniu się procesów zapalnych;
• nadwrażliwość sebocytów na działanie 5-alfa-reduktuazy oraz wyjątkowa aktywność tego enzymu, co stymuluje nadmierną produkcję sebum;
• dziedziczna nadwrażliwość na bakterie kolonizujące jednostkę włosowo-łojową, czyli Cutibacterium acnes, odpowiadające za zmiany zapalne w trądziku.

Zapobieganie zaskórnikom – dieta

Prawidłowa dieta pozwala zmniejszyć ilość produkowanych w organizmie androgenów oraz intensywność ich oddziaływania na komórki skóry. Kluczem do sukcesu jest stosowanie diety o niskim ładunku glikemicznym, unikanie cukrów prostych i produktów wysoko przetworzonych oraz dbanie o odpowiednią ilość istotnych dla skóry witamin i minerałów.  

Spożywanie produktów o niskim indeksie glikemicznym zapobiega wzrostowi poziomu insuliny oraz IGF-1, który przyczynia się do nadmiernej produkcji sebum oraz wpływa na zaburzenia rogowacenia.  

W etiopatogenezie powstawania zaskórników istotną rolę odgrywa nie tyko ilość sebum, ale przede wszystkim jego jakość (profil kwasów tłuszczowych) oraz lepkość.

Kwasy omega-3 oraz omega-6 mają kluczowy wpływ na płynność sebum, co ułatwia jego wypływanie na powierzchnie skóry i zmniejsza skłonność do powstawania zaskórników. Dodatkowo niedobór NNKT (niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych) prowadzi do zaburzeń rogowacenia naskórka oraz keratynizacji ujść mieszków włosowych, co zwiększa ryzyko powstawania czopu blokującego ujście mieszka włosowego.  

W przypadku osób z trądzikiem zaskórnikowym najczęściej stwierdza się niedobór kwasu linolowego LA, którego źródłem jest olej z wiesiołka i olej z ogórecznika.  

NNKT pozytywnie wpływają na syntezę ceramidów, co poprawia funkcjonowanie bariery hydrolipidowej, a tym samym zmniejsza produkcję sebum będącą odpowiedzią na czynniki zewnętrzne. Kwasy te są podatne na utlenianie, dlatego zwiększając w diecie ilość źródeł kwasów omega-3 oraz omega-6 (ryb, nasion i olejów roślinnych), należy zadbać o odpowiedni poziom antyoksydantów, które ochronią NNKT przed oksydacją.  

Utlenione kwasy omega-3 i omega-6 tracą swoje prozdrowotne właściwości, a wręcz wykazują prozapalne działanie. Do produktów o największym potencjale antyoksydacyjnym należą produkty znajdujące się wysoko w skali ORAC (ang. oxygen radical absorbance capacity) takie jak: cynamon, aronia, czarna jagoda, fasola czerwona, borówka, żurawina, karczoch, jeżyna, śliwka, malina, truskawka, jak również kakao.

Suplementacja oraz dieta zmniejszająca skłonność do powstawania zaskórników powinny uwzględniać witaminy, dla których receptory znajdują się na sebocytach, a więc wpływające bezpośrednio na intensywność produkcji sebum: witaminę A oraz witaminę D:

• Witamina A wpływa na podziały komórkowe w naskórku oraz normalizację produkcji łoju. Jej niedobór będzie zaburzał rogowacenie ujść mieszków włosowych oraz regenerację naskórka.  
• Prawidłowy poziom witaminy D hamuje nadmierne podziały komórkowe, zmniejsza produkcję łoju i zapobiega zatykaniu porów. Jej niedobór spowalnia odnowę komórkową oraz zaburza pracę gruczołów łojowych.

Zapobieganie zaskórnikom – wskazówki przy pielęgnacji

Pielęgnacja skóry z tendencją do zaskórników powinna uwzględniać działania seboregulujące oraz złuszczające. Często powtarzanym błędem jest brak balansu między złuszczaniem i oczyszczaniem skóry, a dbaniem o prawidłowe funkcjonowanie bariery ochronnej.  

Oprócz omówionych wcześniej czynników hormonalnych stymulujących produkcję sebum i rogowacenie, skóra nadmierną produkcją sebum odpowiada również na czynniki zewnętrzne. Należą do nich m.in: promieniowanie UV, suche powietrze, niewłaściwa pielęgnacja związana z nadmiernym odtłuszczaniem i złuszczaniem naskórka. Kompleksowa pielęgnacja powinna obejmować produkty nawilżające, złuszczające, obniżające pH skóry, seboregulujące oraz oczyszczające.