Zapalenie ucha – przyczyny, objawy, leczenie

Zapalenie ucha może dotyczyć wszystkich części, z których składa się narządu słuchu: ucha zewnętrznego, środkowego oraz wewnętrznego. Schorzenie najczęściej dotyka najmłodszych pacjentów, jednak z zapaleniem ucha mogą się zmagać także dorośli. Objawy, które powinny zaniepokoić to ból ucha, pogorszenie słuchu, wyciek surowiczy lub ropny, zaburzenia równowagi, zawroty głowy, szumy uszne.

Choroby uszu są częstym powodem zgłaszania się do lekarza pierwszego kontaktu i laryngologa. W artykule omówiona zostanie budowa ucha ludzkiego i najczęstsze jej choroby zapalne. Dowiemy się również, dlaczego dzieci są bardziej podatne na zapalenie ucha i w jakich przypadkach nie należy zwlekać z podaniem antybiotyku.

Zapalenie ucha – budowa ucha

Narząd słuchu składa się z trzech głównych części: ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego. Ucho zewnętrzne (małżowina uszna i przewód słuchowy zewnętrzny) chroni ucho środkowe i wewnętrzne. Małżowina zbiera fale akustyczne, które następnie kierowane są do przewodu słuchowego. Przypomina on tubę o nieregularnych wymiarach zakończoną błoną bębenkową. Przewód słuchowy doprowadza falę dźwiękową do błony bębenkowej, ochrania ją przed uszkodzeniami mechanicznymi z zewnątrz oraz zapewnia odpowiednią temperaturę i wilgotność. Błona bębenkowa jest przegrodą pomiędzy uchem zewnętrznym a środkowym. 

Ucho środkowe buduje trąbka Eustachiusza – przewód łączący ucho środkowe z jamą gardłową, który wyrównuje ciśnienia panujące w uchu środkowym w trakcie przełykanie śliny czy ziewania oraz zespół kosteczek (młoteczek, kowadełko, strzemiączko), znajdujący się w jamie bębenkowej. 

Ucho wewnętrzne to błędnik błoniasty i błędnik kostny. Błędnik kostny zawiera przedsionek, ślimak i trzy kanały półkoliste. Dzieli się na część statyczną będącą narządem równowagi, do której należą przedsionek i kanały półkoliste oraz część słuchową, czyli ślimak. Zapalenie ucha może dotknąć każdej z wymienionych struktur.

Zapalenie ucha – jakich elementów narządu słuchu może dotyczyć stan zapalny?

W większości przypadków skóra pokrywająca przewód słuchowy zewnętrzny nie jest jałowa, znajduje się na niej flora saprofityczna. Naturalną ochronę ucha zewnętrznego stanowi wydzielina gruczołów łojowych i gruczołów woskowinowych utrzymująca niskie pH. Jej przedostawanie się na zewnątrz naskórka przewodu słuchowego stanowi mechanizm samooczyszczania.

Zapalenie ucha zewnętrznego – przyczyny, objawy, leczenie, powikłania

Do zapalenia ucha zewnętrznego dochodzi, gdy uszkodzone zostaną jego mechanizmy obronne, np.: podczas kąpieli w zanieczyszczonych zbiornikach wodnych w okresie letnim, na skutek urazów mechanicznych, powstałe w trakcie czyszczenia uszu patyczkiem, uszkodzeń chemicznych, alergii i innych schorzeń dermatologicznych (egzemy, łuszczycy) oraz chorób ogólnoustrojowych, m.in. cukrzycy. W większości przypadków ostre zapalenie ucha zewnętrznego ma charakter bakteryjny. Najczęściej izolowane patogeny to Pseudomonas aeruginosa (20–60%) oraz Staphylococcus aureus (10–70%), często występuje infekcja wielobakteryjna. 

Najczęstsze objawy zapalenia ucha zewnętrznego to:

• ból ucha nasilający się podczas żucia pokarmu lub przy ucisku na małżowinę uszną,
• wyciek z ucha, początkowo wydzieliny surowiczej bez zapachu,
• upośledzenie słuchu o charakterze przewodzeniowym,
• obrzęk, przekrwienie i zwężenie przewodu słuchowego zewnętrznego.

Należy unikać zbyt długiego stosowania antybiotyków ze sterydami, gdyż może to prowadzić do rozwoju zmian grzybiczych. Po przebyciu zapalenia ucha warto stosować się do następujących wskazówek: ograniczyć zaleganie wody i wilgoci w obrębie przewodu słuchowego zewnętrznego, usuwać woskowinę obliterującą przewód słuchowy zewnętrzny (ale nie patyczkiem!), stosować przed pływaniem, po pływaniu i na noc krople obniżające pH, suszyć uszy suszarką, stosować zatyczki uszne podczas pływania, unikać urazów przewodu słuchowego zewnętrznego.

Czyrak małżowiny usznej i półpasiec uszny

Inne postacie zapalenia ucha zewnętrznego, o których warto wspomnieć to czyrak małżowiny usznej i półpasiec uszny. Czyrak jest zakażeniem bakteryjnym (Staphylococcus ureus i Streptococcus species), cukrzyca predysponuje do jego występowania, dlatego przy nawracających zmianach skórnych tego typu zalecana jest kontrola glikemii w celu wykluczenia cukrzycy. Charakterystyczny jest ostro ograniczony, bolesny obrzęk w chrzęstnej części przewodu słuchowego zewnętrznego. Zmiana jest najczęściej pojedyncza. Chory odczuwa silny ból ucha, węzły chłonne tej okolicy mogą ulec powiększeniu. W przypadku zakażeń bakteryjnych stosuje się antybiotyki miejscowo. W początkowym okresie infekcji korzyści przynosi zakładanie na sączkach roztworów powodujących zakwaszenie wnętrza przewodu słuchowego zewnętrznego (roztwór kwasu octowego czy kwasu bornego). Pacjent jest leczony ambulatoryjnie.

W półpaściu usznym charakterystyczne są wykwity skórne o typie pęcherzyków (przypominające pęcherzyki w ospie wietrznej) w okolicy małżowiny usznej i zewnętrznego przewodu słuchowego. Towarzyszy im bardzo silny ból ucha. Częstym powikłaniami są: porażenie nerwu twarzowego, odbiorcze uszkodzenie słuchu i zawroty głowy. Leczenie półpaśca usznego obejmuje podawanie leków przeciwwirusowych (acyklowir), ważna jest również terapia objawowa (leki przeciwbólowe, przeciwwymiotne). Jeśli doszło do porażenia nerwu twarzowego, zaleca się odpowiednią rehabilitację. Chory z półpaścem usznym powinien być hospitalizowany.

Zapalenie ucha środkowego – przyczyny, objawy, leczenie, powikłania

Zapalenie ucha środkowego możemy podzielić na zapalenie ostre, wysiękowe i przewlekłe. Ostre zapalenie ucha środkowego jest infekcją bakteryjną, wywoływaną najczęściej przez: Pneumococcus, Streptococcus haemolyticus, Staphylococcus pyogenes, Haemophilus influenzae, często występuje w okresach jesienno-wiosennych. Najczęściej zakażenie przechodzi do jamy bębenkowej z nosa lub nosogardła.

Charakterystyczna jest niedrożność trąbki słuchowej, występuje uczucie pełności i napięcia w uchu. Pojawia się silny, pulsujący ból ucha, ból głowy, upośledzenie słuchu, szumy uszne. Towarzyszą im często objawy ogólnoustrojowe, jak gorączka i złe samopoczucie.

Lekarz ustala rozpoznanie ostrego zapalenia ucha środkowego na podstawie charakterystycznego wywiadu oraz badania otoskopowego. W leczeniu ostrego bakteryjnego zapalenia ucha środkowego stosuje się antybiotyki, leki przeciwzapalne, przeciwgorączkowe i przeciwbólowe. Leki miejscowo obkurczające błonę śluzową nosa mają na celu poprawę drożności trąbki słuchowej. Niekiedy konieczne jest nacięcie błony bębenkowej (paracenteza). Wskazaniami do tego zabiegu są współistniejące zawroty głowy, oczopląs, porażenie nerwu twarzowego, niedostateczna samoistna perforacja błony bębenkowej.

Po zakończeniu leczenia ostrego zapalenia ucha środkowego pacjenci z trwałym ubytkiem w błonie bębenkowej muszą pamiętać o ochronie przed zalaniem ucha wodą podczas mycia oraz o zakazie kąpieli w zbiornikach wodnych. Przy zapaleniu ucha z wyciekiem nie podajemy kropli z antybiotykiem. Po pierwsze w tym przypadku są bezużyteczne, a po drugie prowadzą do powstania oporności na antybiotyki. Zdarza się, że powikłane lub źle leczone ostre zapalenie ucha może przejść w przewlekłe zapalenie ucha środkowego. 

Przewlekłe proste zapalenie ucha środkowego

Ten typ zapalenia ucha obserwuje się równie często u dzieci, jak i dorosłych. Rozwojowi przewlekłego zapalenia ucha sprzyjają nawracające infekcje górnych dróg oddechowych, zapalenie zatok przynosowych, choroby migdałków podniebiennych. 

Perforacja błony bębenkowej, okresowe wycieki z ucha ropno-śluzowej bezwonnej wydzieliny oraz postępująca utrata słuchu stanowią objawy, na podstawie których ustala się rozpoznanie. Ryzyko powikłań wewnątrzskroniowych i wewnątrzczaszkowych w tej postaci jest niewielkie.

Leczenie zachowawcze przewlekłego prostego zapalenia ucha środkowego ma na celu wysuszenie ucha. Osiąga się go przez usunięcie ognisk zakażenia (miejscowe podawanie antybiotyków poprzedzone pobraniem wydzieliny z ucha na posiew), udrożnienie nosa oraz ochronę ucha przed wodą. W przypadku uszkodzenia słuchu wykonuje się operację polegającą na zamknięciu ubytku w błonie bębenkowej i rekonstrukcję kosteczek słuchowych.

Przewlekłe ziarninowe zapalenie ucha środkowego

Ubytkowi słuchu i wydzielinie śluzowo ropnej towarzyszy destrukcja kostna, wymaga leczenia operacyjnego.

Przewlekłe perlakowe zapalenie ucha środkowego. 

Jest najpoważniejszym procesem zapalnym ucha środkowego, ponieważ przebiega z niszczeniem kości i zakażeniem ucha środkowego, co może prowadzić do niebezpiecznych powikłań wewnątrzskroniowych i wewnątrzczaszkowych. Przewlekłe perlakowe zapalenie ucha środkowego cechuje stały lub okresowy cuchnący wyciek z ucha oraz upośledzenie słuchu. Wymaga leczenia zabiegowego.

Można wyróżnić jeszcze przewlekłe gruźlicze zapalenie ucha środkowego, obecnie jest ono jednak rzadko spotykane.

Wysiękowe zapalenie ucha (glue ear)

Schorzenie jest jedną z najczęściej spotykanych chorób ucha u dzieci. Polega na gromadzeniu się jałowego (pozbawionego bakterii) płynu w jamie bębenkowej przy zachowanej błonie bębenkowej. Gromadzący się płyn prowadzi do przewodzeniowego upośledzenia słuchu. Choroba dotyka głównie dzieci do 10. roku życia, a jej wczesne rozpoznanie zapobiega trwałemu uszkodzeniu słuchu. Występuje często po epizodzie ostrego zapalenia ucha. W badaniu otoskopowym stwierdza się płyn w jamie bębenkowej.

Dowiedz się więcej na temat tego, jak przebiega badanie otoskopowe.

W wielu przypadkach może nastąpić samoistne wyleczenie, dlatego ważna jest obserwacja dziecka i regularne kontrole u laryngologa. W leczeniu zachowawczym znajdują zastosowanie leki przeciwzapalne, mukolityczne oraz antybiotyki, jeśli współistnieje infekcja bakteryjna. W przypadku wysiękowego zapalenia ucha utrzymującego się powyżej 3. miesięcy wykonywany jest drenaż jamy bębenkowej, który polega na nacięciu błony bębenkowej i założeniu drenu (rurki wentylacyjnej). Umożliwia to odpływ wydzieliny oraz napowietrznia jamę bębenkową. W większości przypadków pozostawienie drenu na okres 4-6 miesięcy pozwala na pełne wyleczenie. 

Zapalenie ucha wewnętrznego – przyczyny, objawy, leczenie, powikłania

Najczęstszą manifestacją chorób ucha wewnętrznego pochodzenia zapalnego jest zapalenie błędnika. W tym typie zapalenia zmiany obejmują część błoniastą kanałów półkolistych oraz przedsionka lub przewodu ślimakowego. Oceniając rozległość procesu chorobowego, wyróżniamy postać ograniczoną i rozlaną. Wśród przyczyn ograniczonego zapalenia błędnika wymienia się przewlekłe zmiany zapalne w uchu środkowym, najczęściej w przebiegu perlaka. Objawy pojawiają się nagle, występują zawroty głowy, nudności, wymioty, oczopląs. Zabieg operacyjny mający na celu usunięcie przyczyny (najczęściej jest to guzowata zmiana zapalna – perlak) jest postępowaniem z wyboru. Objawowo stosuje się leki przeciwwymiotne. 

Rozpoznanie ustala się na podstawie wywiadu, badania otolaryngologicznego, wykonuje się próby stroikowe, badanie neurologiczne. W przypadkach wątpliwych pomocny bywa rezonans magnetyczny.

Zapalenie ucha u dzieci – dlaczego choroba często dotyka najmłodszych?

Ze względu na odrębności w budowie anatomicznej i czynności trąbki słuchowej dzieci, dużo częściej narażone są one na ostre zapalenie ucha środkowego – schorzenie występuje przynajmniej raz u 95% dzieci poniżej 7. roku życia. Jest także najczęstszą przyczyną przepisywania antybiotyków pacjentom pediatrycznym. Chorobie sprzyjają także częste infekcje górnych dróg oddechowych i przerost trzeciego migdałka. Wśród innych czynników wymienia się m.in.: niedojrzały układ immunologiczny, płeć męską, predyspozycje genetyczne, uczęszczanie do żłobków i przedszkoli, alergie, chorobę refluksową przełyku czy narażenie na dym tytoniowy.

Ostre zapalenie ucha środkowego u maluchów to zakażenie przemieszczające się najczęściej z części nosowej gardła poprzez trąbkę słuchową, towarzyszące infekcjom górnych dróg oddechowych. W większości przypadków etiologia jest mieszana (wirusy i bakterie). Wśród objawów ostrego zapalenia ucha środkowego wymienia się: silny, tętniący ból ucha u dziecka, uczucie rozpierania w uchu i niedosłuch.

Badanie otoskopowe jest badaniem potwierdzającym rozpoznanie. Widoczne jest zatarcie refleksu świetlnego, zaczerwienienie i zgrubienie całej błony bębenkowej, uwypuklenie oraz zmniejszenie jej ruchomości. 

U większości dzieci z ostrym zapaleniem ucha środkowego zaleca się „czujną obserwację” ze względu na częste samoistne ustępowanie objawów. Pozwala to na unikniecie niepotrzebnej antybiotykoterapii w przypadku poprawy. W leczeniu u dzieci stosuje się leki łagodzące objawy choroby, leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe a decyzję o podaniu antybiotyku podejmuje się jedynie w razie braku samoistnej poprawy w ciągu 24-48 godzin.

Antybiotykoterapię stosuje się obowiązkowo w następujących sytuacjach:

• u dzieci poniżej 6. miesiąca życia,
• u dzieci z wysoką gorączką i wymiotami,
• przy występowaniu wycieku z ucha,
• u pacjentów poniżej 2. roku życia z obustronnym ostrym zapaleniem ucha środkowego,
• u chorych z grupy zwiększonego ryzyka – nawracające zapalenie ucha środkowego, wady twarzoczaszki, zaburzenia immunologiczne, zespół Downa, odbiorcze upośledzenie słuchu,
• przy braku poprawy po 24-48-godzinnym okresie leczenia objawowego.