Zapalenie zatok – objawy, diagnostyka, leczenie

Zapalenie zatok przynosowych jest jednym z najczęściej występujących schorzeń w sezonie jesienno-zimowym. Blokada nosa, zielony katar, ból twarzy, utrata węchu to najczęstsze objawy chorych zatok. Jak rozpoznać i skutecznie leczyć zapalenie zatok oraz czy antybiotyk jest zawsze konieczny? Odpowiedzi na te pytania znajdują się w poniższym artykule.

Zapalenie zatok – gdzie znajdują się zatoki i jakie pełnią funkcje?

Zatoki przynosowe to powietrzne przestrzenie wyściełane błoną śluzową. Są zlokalizowane wewnątrz czaszki i mają połączenie z jamą nosową. Kwestia, jakie funkcje pełnią zatoki, nie została ostatecznie rozstrzygnięta. Najbardziej prawdopodobna wydaje się funkcja oddechowa polegająca na nawilżaniu i ogrzewaniu wdychanego powietrza oraz wyrównywanie różnicy ciśnień powstającej wskutek oddychania. Inne prawdopodobne role zatok to m.in. węchowa, ochronna, termiczna czy fonetyczna. 

U człowieka możemy wyróżnić następujące zatoki:

• zatoki szczękowe,
• zatoki czołowe (największe),
• zatoki sitowe (najmniejsze, składające się z drobnych jamek kostnych budową przypominających sito), 
• zatoka klinowa.

Zatoki zaczynają rozwijać się już w życiu płodowym. U noworodka najbardziej rozwinięte są zatoki sitowe i częściowo zatoki szczękowe, których dalszy rozwój zbiega się z okresem wyrzynania zębów stałych. Zatoki czołowe i szczękowe upowietrzniają się około 6. roku życia, osiągając swój końcowy rozmiar po okresie dojrzewania płciowego. U małych dzieci (do 5. roku życia) najczęściej występuje zapalenie zatok sitowych i szczękowych.

Zapalenie zatok – przyczyny

Najczęstszym patogenem wywołującym ostre zapalenie zatok przynosowych są wirusy, np. rynowirusy (do 50% przypadków), koronawirusy, adenowirusy czy wirus grypy. Do bakteryjnego zapalenia zatok dochodzi zazwyczaj na skutek nadkażenia bakteriami w przebiegu infekcji wirusowej (głównie są to zakażenia Streptococcus pneumoniae, Haemofilus influenzae i Moraxella catarrhalis). Grzybicze zapalenie zatok występuje rzadko, głównie u osób z upośledzoną odpornością (np. po transplantacjach czy chorych na AIDS) lub z cukrzycą.

Zapalenie zatok – rodzaje

Ostre zapalenie zatok

Autorzy wytycznych EPOS 2020 (European Position Paper on Rhinosinusitis and Nasal Polyps), uwzględniając etiologię ostrego zapalenia zatok przynosowych (OZZP), zaproponowali podział na wirusowe zapalenie zatok cechujące się łagodnym przebiegiem i szybkim czasem zdrowienia (do 10 dni) oraz powirusowe zapalenie zatok objawiające się nasileniem lub nawrotem objawów po 5 dniach, dłuższy jest również czas ich utrzymywania się (powyżej 10 dni, nawet do 12 tygodni).

Bakteryjne zapalenie zatok, potocznie nazywane ropnym zapaleniem zatok, stanowi niewielki odsetek zapaleń zatok, w większości przypadków ustępuje bez konieczności stosowania antybiotyku.

Przewlekłe zapalenie zatok

Dodatkowo chroniczne zapalenie zatok możemy podzielić na pierwotne (z polipami nosa stwierdzanymi w badaniu endoskopowym lub bez) oraz wtórne przewlekłe zapalenie zatok – występuje ono znacznie rzadziej i związane jest ze zmianami zębopochodnymi, np. zębopochodne zapalenie zatok szczękowych, zapalenie zatok związane z rozwijającym się guzem w obrębie zatoki czy chorobami ogólnoustrojowymi, np. w mukowiscydozie.

Zapalenie zatok – objawy

Dla wirusowego zapalenia zatok charakterystyczny jest wyciek wydzieliny oraz uczucie zatkania nosa. Rzadko obserwuje się zapalenie zatok bez współistniejącego kataru. Pacjenci mogą również zgłaszać kaszel oraz uczucie drapania w gardle związane ze spływaniem wydzieliny po tylnej jego ścianie. Początkowo wydzielina z nosa jest przejrzysta i wodnista, w trakcie trwania choroby zwykle staje się gęstsza, może zawierać również ropę (gęsta, zabarwiona i matowa). Może pojawić się obrzęk powiek oraz tkliwość uciskowa okolicy chorej zatoki. 

Zatkane zatoki powodują dolegliwości bólowe, nasilające się przy pochylaniu głowy. Zapaleniu zatok może towarzyszyć utrata lub pogorszenie węchu. Przy zapaleniu zatok szczękowych, szczególnie szerzącym się z zębodołu, u pacjenta może występować ból zębów i nieprzyjemny zapach z ust. Zapalenie zatoki klinowej może powodować bóle potylicy promieniujące do szczytu czaszki. Objawom zapalenia zatok czołowych towarzyszy natomiast tkliwość, ból zatok (ból w okolicy podoczodołowej). Lokalizacja zapalenia zatok sitowych obejmuje bóle okolicy skroniowej, oczodołu, okolice wyrostka sutkowatego. 

Zapaleniu zatok często towarzyszy stan podgorączkowy lub gorączka. Charakterystyczny jest też zielony katar czy żółta wydzielina z nosa. Należy zaznaczyć, że barwa wydzieliny z nosa ani gorączka nie pozwalają na różnicowanie etiologii wirusowej od bakteryjnej. 
Zapalenie ostre zwykle ustępuje samoistnie. Poprawa zazwyczaj pojawia się po 48 godzinach, a całkowite wyleczenie następuje w ciągu 7-10 dni. Pogorszenie po 5 dniach trwania choroby lub utrzymywanie się objawów powyżej 10 dni może świadczyć o nadkażeniu bakteryjnym (występuje tylko w 0,5-2% przypadków). Bakteryjne zapalenie zatok w około 2/3 przypadków ustępuje samoistnie do 14 dni.

Zapalenie zatok – diagnostyka

Rozpoznanie ostrego zapalenia zatok wymaga występowania 2 lub więcej objawów spośród następujących symptomów: niedrożność nosa, wydzielina z nosa (katar przedni lub tylny), ból zatok, uczucie rozpierania twarzy, upośledzenie węchu. Badanie laryngologiczne polega na wziernikowaniu nosa (jest to rynoskopia przednia). Lekarz ocenia błonę śluzową pod kątem cech stanu zapalnego czy występowania ewentualnych polipów. Ocenie podlega również stan przegrody nosa.

Badaniem obrazowym z wyboru jest tomografia komputerowa bez kontrastu, nie zaleca się jej w ostrym zapaleniu zatok, natomiast w przewlekłym zapaleniu zatok stanowi podstawę rozpoznania (ujawnia utratę powietrzności zatok, płyn w zatoce, pogrubienie lub polipy błony śluzowej i zmiany anatomiczne sprzyjające zapaleniu). Rezonans magnetyczny wykonywany jest znacznie rzadziej, pomocny jest w różnicowaniu chorób zapalnych i nowotworowych oraz z zakażeniach o etiologii grzybiczej. Jeśli to konieczne, może być wykonany u ciężarnych pacjentek.

Przeczytaj także, jak przygotować się do CT zatok.

Obecnie nie zaleca się wykonywania RTG zatok przynosowych, niewskazane są również rutynowe badania mikrobiologiczne. Badania OB i CRP mogą pomóc w podjęciu decyzji o rozpoczęciu leczenia antybiotykiem. Małe wartości zmniejszają, a duże zwiększają prawdopodobieństwo zakażenia bakteryjnego. Jeżeli natomiast lekarz podejrzewa tło alergiczne zapalenia zatok, pomocne mogą być testy alergiczne.

Zapalenie zatok – leczenie

W większości przypadków ostre zapalenie zatok przebiega łagodnie, dlatego też bez względu na wiek pacjenta zaleca się jedynie leczenie objawowe i czujną obserwację.

Leki na zapalenie zatok

Co możemy stosować na zapalenie zatok, aby złagodzić dokuczliwe bóle zatok i oczyścić zatkane wydzieliną zatoki?

1. Paracetamol i niesterydowe leki przeciwzapalne (np. ibuprofen, naproksen) wykazują efekt przeciwgorączkowy i przeciwbólowy, łagodząc bóle głowy bóle zatok, ucha, mięśni i stawów. 
2. Leki obkurczające (doustne/donosowe) mogą okazać się pomocne w zwalczeniu uczucia niedrożności nosa i kataru
3. Sterydy donosowe mają udowodnioną skuteczność w powirusowym ostrym zapaleniu zatok, dlatego nie należy stosować ich rutynowo.
4. Dużą ulgę przynosi irygacja zatok roztworem soli fizjologicznej przy pomocy specjalnych zestawów dostępnych w aptece. Płukanie zatok jest zabiegiem bezpiecznym i bezbolesnym, może być stosowane również u starszych dzieci oraz kobiet w ciąży i karmiących piersią.
5. Leczenie antybiotykiem zapalenia zatok rezerwuje się dla chorych z gorączką powyżej 38°C, silnym, jednostronnym bólem głowy, podwyższonymi wskaźnikami stanu zapalnego w badaniach laboratoryjnych i brakiem poprawy po leczeniu objawowym po 10 dniach trwania choroby.

Przewlekłe zapalenie zatok najczęściej prowadzone jest pod nadzorem specjalisty laryngologa. Leczenie niefarmakologiczne obejmuje regularne płukanie nosa 0,9% roztworem NaCl. Leczenie farmakologiczne obejmuje stosowanie sterydów donosowo, ewentualne leczenie biologiczne. W przypadku braku poprawy przy leczeniu zachowawczym do rozważenia pozostaje endoskopowa operacja zatok przynosowych (FESS).

Dowiedz się także, jak stosować wodę morską do nosa.

Zapalenie zatok w ciąży

U pacjentek w ciąży z ostrym zapaleniem zatok zaleca się uważną obserwację (watchful waiting), inhalacje ciepłym, wilgotnym powietrzem, paracetamol. Zalecenia w zakresie antybiotykoterapii zapalenia zatok w ciąży różnią się od zaleceń dotyczących leczenia dorosłych, u kobiet w ciąży nie należy stosować fluorochinolonów oraz tetracyklin. Do najbezpieczniejszych antybiotyków i najlepiej przebadanych zaliczają się penicyliny.

Domowe sposoby na zatoki

Domowe sposoby na zapalenie zatok to przede wszystkim stosowanie inhalacji z olejkami eterycznymi. Polecane są m.in. olejek goździkowy czy olejek tymiankowy o działaniu antybakteryjnym i przeciwzapalnym, a także olejek eukaliptusowy, który pomaga udrożnić zatoki, skutecznie rozrzedzając wydzielinę.

Kolejnym sposobem wartym wypróbowania są gotowe suplementy diety zawierające bromelainę – substancje pozyskiwaną z ananasa, znaną z jej zdolności do rozrzedzania śluzu oraz działania antybakteryjnego i przeciwzapalnego. Inne preparaty pozytywnie wpływające na funkcjonowanie zatok zawierają ziołowe wyciągi goryczki, chrzanu, werbeny, czarnego bzu, pierwiosnka. Występują w postaci kropli lub tabletek.

Zapalenie zatok – powikłania

Pomimo że ostre zapalenie zatok jest bardzo częstą i na ogół łagodną chorobą, może prowadzić do groźnych powikłań. Szczęśliwie dotyczą tylko niewielkiej grupy chorych. Najczęściej obserwujemy powikłania twarzoczaszkowe zapalenia zatok dotyczące oczodołu (60-80%): zapalenie tkanek oczodołu, ropień oczodołu mogące doprowadzić do uszkodzenia wzroku. 20-40% to powikłania wewnątrzczaszkowe: zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, ropień mózgu. Zakrzepica zatoki jamistej, choć spotykana rzadko, obarczona jest wysoką śmiertelnością mimo stosowania antybiotyków. Objawy powikłań wewnątrzczaszkowych to m.in.: silne bóle głowy, ogniskowe objawy neurologiczne, śpiączka.

Objawami wskazującymi na wystąpienie powikłań pozaprzegrodowych są: wytrzeszcz gałki ocznej, ograniczenie jej ruchomości, znaczny obrzęk i przekrwienie spojówki gałkowej, upośledzenie ostrości wzroku oraz brak reakcji źrenicy na światło.
W przypadku pojawienia się powyższych objawów należy pilnie zgłosić się do lekarza.