Fitosterole – gdzie występują i jaki mają wpływ na zdrowie? Właściwości i zastosowanie steroli roślinnych

Fitosterole są produkowanymi przez rośliny analogami cholesterolu. Intuicja podpowiada od razu, że mogą mieć one zatem dobroczynny wpływ w przypadku hipercholesterolemii – i słusznie. Jak wykorzystać ten potencjał? Co wiemy o właściwościach fitosteroli i w jaki sposób możemy je zastosować z korzyścią dla naszego zdrowia? 

Lepiej zapobiegać niż leczyć, to wiemy nie od dziś. Profilaktyka wielu chorób obejmuje przede wszystkim zmianę trybu życia: dobrze skomponowaną zdrową dietę, aktywność fizyczną, rzucenie palenia. Tylko tyle i aż tyle, by zachować zdrowie i uniknąć wielu groźnych chorób, niejednokrotnie prowadzących do przedwczesnej śmierci. Gra warta jest świeczki, nie dziwi więc promowanie zdrowego stylu życia jako remedium np. na choroby cywilizacyjne. 

Fitosterole – czym są? 

Fitosterole (czyli sterole roślinne) to produkowane przez rośliny analogi strukturalne i funkcjonalne cholesterolu. Występują we wszystkich tkankach rośliny, jednak najwięcej znajdziemy ich w roślinnych olejach. Chemicznie to 28- lub 29-węglowe wielopierścieniowe alkohole, a ich podobieństwo strukturalne do cholesterolu polega na takim samym układzie pierścieni z jedną grupą wodorotlenową. Różnica w budowie dotyczy jedynie łańcucha bocznego: fitosterole bogatsze są o jedną grupę metylową lub etylową i dodatkowe jedno lub dwa wiązania podwójne. Podobieństwo funkcjonalne polega na tej samej roli w błonach komórkowych roślin: fitosterole w roślinach zmniejszają płynność błon, zwłaszcza warstw powierzchniowych, tak jak cholesterol w błonach zwierzęcych. 

Fitosterole dzielą się na dwie zasadnicze grupy: sterole (z jednym podwójnym wiązaniem między węglami C₅ i C₆ lub rzadziej między C₇ i C₈) oraz stanole (bez podwójnego wiązania, czyli zredukowane sterole). Nazwa „fitosterole” obejmuje zarówno sterole, stanole, jak i ich zestryfikowane formy. 

Fitosterole – właściwości 

Fitosterole są znane przede wszystkim ze swoich hipocholesterolemicznych właściwości. Na czym polega mechanizm takiego działania? Fitosterole hamują absorpcję cholesterolu (zarówno egzogennego, dostarczonego z pożywieniem, jak i endogennego, pochodzącego z syntezy wątrobowej) w jelicie cienkim. By cholesterol został wchłonięty do krwi, musi najpierw ulec związaniu w micelach (utworzonych przez sole kwasów żółciowych) i zestryfikowaniu. Fitosterole, mając analogiczną budowę strukturalną, „wypychają” cholesterol z miceli, zajmując jego miejsce. Taki niezwiązany cholesterol ulega wydaleniu z przewodu pokarmowego wraz z kałem. Co ważne, fitosterole w znikomych ilościach wchłaniają się z krwi – czyli po spełnieniu swojej funkcji również zostają wydalone z organizmu. Dodatkowo fitosterole zwiększają wydalanie do światła jelita cholesterolu już znajdującego się w enterocytach (czyli w komórkach kosmków jelitowych). 

Fitosterole – na co mogą pomóc? 

Fitosterole, ze względu na wspomniane właściwości, stosowane są głównie w prewencji chorób układu sercowo-naczyniowego: przede wszystkim w dyslipidemii i zapobieganiu rozwojowi zmian miażdżycowych.

Na co jeszcze pomogą fitosterole? Wykazują one działanie przeciwzapalnie, przeciwbakteryjne, antyoksydacyjne oraz przeciwnowotworowe: wywołując apoptozę komórek nowotworowych, wpływają hamująco na rozwój raka prostaty, jajnika, piersi, płuc, żołądka i okrężnicy. Wspomagają leczenie rozrostu prostaty, pomagają w trudnościach z oddawaniem moczu. Wysokie dawki działają estrogennie, zmniejszając objawy menopauzy. Sterole roślinne aktywują procesy immunologiczne, przeciwalergiczne, wspomagają regenerację tkanki mięśniowej, łącznej i nabłonkowej. Łagodzą dolegliwości związane ze zwyrodnieniami stawów, a także mają właściwości kościotwórcze. 

Sterole roślinne w kosmetyce 

Fitosterole działają stymulująco na liczne procesy biochemiczno-fizjologiczne w skórze. Łatwo gromadzą się w łoju oraz w cemencie międzykomórkowym skóry, wzmacniając tym samym barierę lipidową naskórka i zmniejszając utratę wody. Aktywują syntezę kolagenu i elastyny, dzięki czemu mają pozytywny wpływ na jędrność i elastyczność skóry. Ogromne znaczenie w kosmetyce ma też ich działanie antyoksydacyjne. 

Fitosterole – źródła i zawartość w wybranych produktach 

Fitosterole znajdują się we wszystkich tkankach roślinnych, jednak to oleje uzyskiwane z nasion są ich najbogatszym źródłem. Dużą zawartością steroli roślinnych charakteryzują się też orzechy (włoskie, ziemne, laskowe, migdały), kiełki pszenicy, nasiona roślin strączkowych, przetwory zbożowe (żytnie, pszeniczne, owsiane, jęczmienne). 

Oto przykładowe zawartości fitosteroli w produktach roślinnych: 

• olej kukurydziany 952 mg/100 g, 
• olej sezamowy 865 mg/100 g, 
• olej słonecznikowy 725 mg/100 g, 
• olej rzepakowy 879 mg/100 g, 
• oliwa z oliwek 176 mg/100 g, 
• otręby ryżowe 1190 mg/100 g, 
• migdały 143 mg/100 g, 
• orzechy ziemne 153 mg/100 g, 
• orzechy włoskie 121 mg/100 g. 

W przeciętnej diecie człowiek dostarcza codziennie 200–400 mg fitosteroli, w diecie wegetariańskiej ok. 800–900 mg na dobę, jednak jest to zdecydowanie zbyt mało, by osiągnąć efekt obniżenia cholesterolu. Optymalna dawka steroli w codziennej racji żywieniowej powinna oscylować w granicach 2–3 g (a minimum 1 g). Zwiększanie dawek ponad podane nie powoduje większej redukcji cholesterolu całkowitego ani frakcji LDL. 

Jak osiągnąć takie dawki? Sięgając po bogatą ofertę żywności funkcjonalnej: żywności wzbogaconej w sterole roślinne. Same fitosterole są słabo rozpuszczalne w tłuszczach oraz nierozpuszczalne w wodzie, zatem do żywności dodaje się ich formy zestryfikowane, co ich rozpuszczalność znacznie zwiększa. Jako że tłuszcz jest najlepszym nośnikiem transportującym sterole do jelita cienkiego, wzbogaca się fitosterolami najczęściej produkty typu margaryny i majonezy. Produkuje się również wzbogacone jogurty, mleko i napoje mleczne, sery dojrzewające, ale również pieczywo żytnie i czekoladę. 

Sterole roślinne w suplementach diety 

Badania potwierdzają również skuteczność hipolipemizującą (obniżająca poziom cholesterolu) fitosteroli stosowanych w suplementach diety. W aptekach dostępne są preparaty na cholesterol w postaci kapsułek i tabletek, niektóre w składzie zawierają tylko fitosterole, inne także substancje wspierające ich działanie, np. monakolinę, witaminy, koenzym Q10. 

Zaleca się przyjmowanie ww. preparatów w trakcie posiłku. Niektóre z suplementów o wysokiej zawartości fitosteroli w jednostce dawkowania umożliwiają przyjęcie pożądanych 2 g substancji na dobę. 

Fitosterole – skutki uboczne 

Sterole nie powinny być stosowane w nadmiarze. Spożycie powyżej zalecanych 3 g na dobę może wywołać skutki uboczne: przede wszystkim obniża w surowicy krwi zawartości cennych składników, np. β-karotenu, likopenu, witaminy E. Zakłócenia we wchłanianiu witamin rozpuszczalnych w tłuszczach są szczególnie niebezpiecznie u dzieci. Trzeba nadmienić, że młode, szybko rosnące organizmy mają duże zapotrzebowanie na cholesterol, ważne jest więc zaspokojenie tych potrzeb. Ograniczenie podaży cholesterolu u dzieci może wywołać zaburzenia gospodarki lipidowej w wieku starszym.