Żelazo (Fe) – badanie mikroelementów we krwi. Norma, niedokrwistość, hemochromatoza

Żelazo jest głównym składnikiem hemoglobiny i mioglobiny, czyli białek odpowiadających za transport tlenu i dwutlenku węgla za pośrednictwem krwi. Ilość żelaza w organizmie zależy od wielu czynników, do których zalicza się przede wszystkim podaż tego mikroelementu wraz z pożywieniem oraz stopień wchłaniania i utraty żelaza w przewodzie pokarmowym, moczowym czy drogach rodnych. Wyjątkową zmienność stężenia żelaza we krwi zauważa się u kobiet miesiączkujących. Jak wygląda badanie poziomu żelaza w surowicy krwi, jak się do niego przygotować, ile kosztuje i jak groźne są nadmiar i niedobór żelaza? Odpowiedzi na te pytania znajdują się w niniejszym artykule.

Żelazo (Fe) jest jednym z najważniejszych mikroelementów niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania ludzkiego organizmu. Dla zdrowia człowieka niebezpieczny jest zarówno jego niedobór, jak i nadmiar. Konsekwencją tych zaburzeń jest rozwój poważnych schorzeń, wpływających na dysfunkcję wielu narządów, w skrajnych przypadkach prowadząc nawet do śmierci. Niedokrwistość wynikająca z niedoboru żelaza należy do najczęściej diagnozowanych niedokrwistości występujących w grupie kobiet miesiączkujących, ciężarnych i w okresie laktacji, a pomiar stężenia żelaza we krwi jest jednym z pierwszych badań zlecanych w przypadku jej podejrzenia.

Czym jest żelazo?

Żelazo należy do grupy mikroelementów, czyli takich pierwiastków, które muszą być stale dostarczane do ustroju w niewielkich ilościach, aby zachować optymalne funkcjonowanie tkanek i narządów. W organizmie zdrowego, dorosłego człowieka znajduje się około 3–4 mg żelaza, które zlokalizowane jest przede wszystkim w postaci związanej, jako element takich białek, jak hemoglobina, mioglobina czy enzymy mitochondrialne.

Rola żelaza w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu

Ze względu na swoje właściwości chemiczne żelazo bierze aktywny udział w transporcie tlenu i dwutlenku węgla w organizmie. Ponad 60% całej ustrojowej puli żelaza jest zużywane do produkcji hemoglobiny, będącej głównym składnikiem erytrocytów, czyli czerwonych komórek krwi. Hemoglobina jest najważniejszym białkiem wykorzystywanym do dostarczania cząsteczek tlenu wszystkim komórkom ciała. Pozostała część żelaza znajduje się w postaci związanej w mioglobinie, dostarczającej tlen do mięśni szkieletowych, ponadto w enzymach odpowiedzialnych za procesy oddychania komórkowego, w enzymach chroniących komórki przed stresem oksydacyjnym, a także w enzymach biorących udział w procesie syntezy serotoniny, hormonów tarczycy, związków wysokoenergetycznych (niezbędnych do przemian biochemicznych), a także w syntezie DNA, prostaglandyn i tlenku azotu. Prawidłowy poziom żelaza we krwi jest niezbędny do tego, aby wszystkie te procesy fizjologiczne mogły przebiegać w niezakłócony sposób. Około 25% żelaza stanowi jego pula zapasowa, zlokalizowana głównie w wątrobie oraz śledzionie. Aby organizm mógł prawidłowo funkcjonować, musi być zachowana równowaga pomiędzy zużyciem a dostarczaniem mu tego pierwiastka. W przypadku, gdy ilość żelaza w organizmie ulega obniżeniu, zwiększa się jego wchłanianie z pożywienia, a gdy występuje nadmiar, ilość wchłanianego żelaza ulega zmniejszeniu. Z uwagi na to, że mechanizm ten ma ograniczone możliwości działania, zdarza się, że poziom żelaza znajduje się poza prawidłowym zakresem, co może skutkować rozwojem zaburzeń w pracy całego organizmu.

Badanie poziomu żelaza we krwi – przygotowanie

Oznaczenie poziomu żelaza we krwi zalecane jest przede wszystkim pacjentom, u których zachodzi podejrzenie niedokrwistości lub hemochromatozy – nadmiernego magazynowania żelaza w organizmie, ale także wszystkim osobom zdrowym, w ramach corocznych rutynowych badań diagnostycznych. Grupami o zwiększonym ryzyku niedokrwistości z niedoboru żelaza są przede wszystkim kobiety ciężarne oraz osoby aktywnie uprawiające sport. To szczególnie oni powinni regularnie wykonywać badania oceniające gospodarkę żelazem. Badanie poziomu żelaza we krwi może być refundowane przez NFZ, jeśli na takie oznaczenie otrzymamy skierowanie od lekarza (POZ lub specjalisty). Cena badania wykonanego we własnym zakresie to koszt około 10 zł. Ocena stężenia żelaza we krwi może być także częścią innego badania – jonogramu (badanie refundowane na podstawie skierowania lub możliwe do wykonania prywatnie, wówczas jego koszt to około 30 zł)

Żelazo – norma dla kobiety, mężczyzny i dziecka w wynikach badań

Prawidłowy zakres stężenia żelaza może mieścić się w różnych przedziałach, w zależności od tego, w jakim laboratorium wykonywane jest badanie. Najczęściej jednak normy dla kobiet, mężczyzn i dzieci wyglądają następująco:

• mężczyźni: 70–200 µg/dl
• kobiety: 55–180 µg/dl
• niemowlęta do 6. m.ż. : 35–155 µg/dl
• dzieci od 6. miesiąca do 15. roku życia: 45–185 µg/dl
• dziewczęta powyżej 15 lat: 40–145 µg/dl
• chłopcy powyżej 15 lat: 55–160 µg/dl.

Przy interpretacji wyniku należy zawsze odnosić się do zakresów referencyjnych proponowanych przez laboratorium, w którym wykonano test. Jeżeli poziom żelaza jest wyższy niż norma, zostanie on oznaczony symbolem ↑ lub H (ang. High – wysoki), a jeśli niższy: ↓ lub L (ang. Low – niski).

Zbyt niski poziom żelaza – przyczyny i objawy

Obniżony poziom żelaza powoduje wiele niekorzystnych skutków zdrowotnych w ludzkim organizmie, w tym przede wszystkim rozwój niedokrwistości z niedoboru żelaza, czyli niedokrwistości syderoblastycznej. Niedobór żelaza jest najczęściej spotykanym deficytem pokarmowym występującym u kobiet miesiączkujących, ciężarnych i znajdujących się w okresie laktacji, ale przyczyną jego wystąpienia mogą być także różne schorzenia, takie jak krwawienia z przewodu pokarmowego, towarzyszące chorobie wrzodowej, hemoroidom, czy chorobom nowotworowym, obfite krwawienia miesięczne i inne krwawienia z dróg rodnych, utrata krwi na skutek urazu lub zabiegu chirurgicznego oraz jakiekolwiek inne krwawienia występujące w ustroju. Niekiedy niedobór żelaza może także wynikać z zaburzeń wchłaniania tego pierwiastka w przewodzie pokarmowym, przewlekłych biegunek, wyczynowego uprawiania sportu lub niewłaściwych nawyków żywieniowych. W rzadkich przypadkach przyczyną obniżonego stężenia żelaza mogą być także wrodzone mutacje, skutkujące niedoborem białek transportowych lub zaburzeniami syntezy hemu (białka występującego w erytrocytach, odpowiedzialnego za transport tlenu) oraz hemodializowanie u pacjentów z niewydolnością nerek.

Hemochromatoza – przyczyny i objawy zbyt wysokiego poziomu żelaza w organizmie

Nadmiar żelaza jest rzadszym zjawiskiem niż jego niedobór, jednak równie niebezpiecznym dla organizmu. Zazwyczaj jest on skutkiem hemochromatozy pierwotnej – choroby metabolicznej powodującej nadmierne wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego lub hemochromatozy wtórnej – wynikającej z nadmiernej podaży żelaza w diecie lub będącej skutkiem rozpadu erytrocytów. Nadmiarowe ilości żelaza odkładają się w gruczołach i narządach wewnętrznych, prowadząc do zaburzeń w ich funkcjonowaniu, a w końcu nawet do niewydolności. Hemochromatoza może prowadzić m.in. do marskości wątroby, nadmiernej pigmentacji skóry, cukrzycy, zaburzeń hormonalnych, kardiomiopatii czy niewydolności serca.

Objawy kliniczne choroby zaczynają się pojawiać, gdy ilość żelaza w organizmie wynosi ok. 15–20 gramów i obejmują m.in. wypadanie włosów, stany podgorączkowe, senność, męczliwość, ciemnienie powłok skórnych, zaburzenia miesiączkowania, arytmię, cukrzycę, niedoczynność tarczycy czy encefalopatię wątrobową. Przy zaobserwowaniu jednego lub kilku z nich warto udać się do lekarza i zaplanować dalsze postępowanie diagnostyczne.

Jak zadbać o prawidłowe stężenie żelaza?

Aby zapewnić sobie prawidłowe stężenie żelaza, należy zadbać o jego odpowiedni poziom w swojej codziennej diecie. Produkty szczególnie bogate w żelazo to m.in. czerwone mięso i jego podroby (wątróbka wołowa i wieprzowa), suche nasiona roślin strączkowych, produkty zbożowe z pełnego przemiału, jajka, zielone warzywa (natka pietruszki, brokuły, szpinak) oraz orzechy. Pacjenci chorujący na hemochromatozę powinni ograniczać spożywanie tego typu potraw, natomiast osoby cierpiące na niedokrwistość powinny zwiększyć ich podaż, rozważając również dodatkowe wzbogacenie jej o odpowiednie suplementy diety zawierające żelazo.