Anemia u dzieci – przyczyny i leczenie niedokrwistości u dziecka

Niedokrwistość u dzieci może wystąpić w każdym wieku. Grupy najbardziej narażone na jej rozwój to maluchy w wieku od 6 miesięcy do 5 lat, dziewczęta w okresie pokwitania oraz młodzież wyczynowo uprawiająca sport. Najczęstszą przyczyną anemii u dzieci jest niedokrwistość z niedoboru żelaza, choć może mieć ona także inne podłoże. Kiedy podejrzewać anemię u dziecka, jak ją rozpoznać i leczyć?

Żelazo jest pierwiastkiem niezwykle ważnym dla naszego organizmu, jest składnikiem hemoglobiny i uczestniczy w transporcie tlenu do komórek. Zapewnia prawidłowy rozwój układu nerwowego oraz odpowiada za prawidłowy wzrost dziecka i wzmacnia odporność. U dzieci z niedoborem żelaza często obserwuje się zaburzenia funkcji poznawczych, spadek koncentracji oraz pogorszenie wyników w nauce.

Anemia u dzieci – czym jest niedokrwistość?

Niedokrwistość to stan chorobowy, w którym stwierdza się obniżone stężenie hemoglobiny (Hb) we krwi w porównani do wartości uznanych za prawidłowe dla danego wieku i płci. Obniżeniu Hb często towarzyszy zmniejszenie liczby krwinek czerwonych (erytrocytów) i obniżenie hematokrytu. 

W zależności od czynnika etiologicznego, niedokrwistości mogą być spowodowane:

• zaburzeniami wytwarzania krwinek czerwonych (np. niedobór żelaza, przewlekłe choroby zapalne, choroby nerek),
• nadmiernym rozpadem krwinek czerwonych (np. hemoliza z powodu pierwotnych defektów wewnątrzkrwinkowych lub pierwotnych zaburzeń zewnątrzkrwinkowych),
• utratą krwi (np. masywny krwotok lub przewlekłe krwawienia).

Anemia u dzieci – przyczyny

Anemia u noworodków i niemowląt w pierwszych kilku miesiącach życia spowodowana jest głownie utratą krwi (podczas porodu, wielokrotnym pobieraniem próbek do badań laboratoryjnych) i hemolizą. W pozostałych grupach wiekowych najczęstszą przyczyną anemii jest niedokrwistość z niedoboru żelaza.

Anemia u dzieci – niedobór żelaza

Niedobór żelaza u dzieci zaburza transport tlenu do tkanek i narządów – około 75-80% żelaza znajduje się w hemoglobinie w krwinkach czerwonych, 10% w białkach niehemowych, a pozostałe 10-15% ferrytynie i hemosyderynie, które są białkami zapasowymi.

Objawy kliniczne niedokrwistości u dzieci mogą różnić się w zależności od wieku pacjenta, chorób współistniejących, tempa narastania anemii i zdolności adaptacyjnych organizmu.

Wśród najczęstszych objawów anemii u dzieci spowodowanej niedoborem żelaza należą:

• bladość: skóry, warg, błony śluzowej jamy ustnej, paznokci,
• ogólne osłabienie i szybkie męczenie się,
• zaburzenia uwagi i koncentracji,
• bóle i zawroty głowy,
• przyspieszona akcja serca,
• zwiększone pragnienie (głównie u niemowląt),
• nadmierna kruchość paznokci, pojawianie się podłużnych rowków,
• suchość skóry, bolesne pęknięcia kącików ust,
• ból, pieczenie i wygładzenie powierzchni języka,
• osłabienie kondycji włosów,
• zaburzenia łaknienia, brak apetytu,
• u niemowląt i małych dzieci z niedokrwistością obserwuje się większą skłonność do nawracających infekcji układu oddechowego.

Inne przyczyny niedokrwistości u dzieci

Pośród innych przyczyn anemii mikrocytarnej hipochromicznej u dzieci warto wspomnieć o celiakii. Stanowi ona najczęstszą przyczynę niedokrwistości z niedoboru żelaza, poza niedoborem w pożywieniu. Warto uwzględnić ją w diagnostyce różnicowej w przypadku dzieci niereagujących na leczenie preparatami żelaza z dodatkowymi objawami ze strony układu pokarmowego, niedoborem wzrostu i masy ciała, nawracającymi aftami czy współistniejącymi chorobami immunologicznymi.

Dużo rzadziej do niedokrwistości z niedoboru żelaza może prowadzić zarażenie pasożytem Giargia lamblia (lamblioza), które zwykle przebiega bezobjawowo. U nastolatków i młodych dorosłych z niedokrwistością, przewlekłą biegunką i bólami brzucha należy wykluczyć chorobę Leśniowskiego-Crohna.

Anemia u dzieci – rozpoznanie

Żelazo w organizmie jest magazynowane i uwalniane do ustroju, gdy jego podaż z zewnątrz nie wystarcza na pokrycie potrzeb organizmu. 

Rozpoznaje się kilka faz niedoboru żelaza:

1. Bezobjawowy okres utraty żelaza zapasowego (IDS- iron deficient stores).

Utrata żelaza zapasowego w początkowym okresie nie wpływa na erytropoezę, stężenie hemoglobiny i hematokryt nie zmieniają się. Obserwuje się obniżenie stężenia ferrytyny w surowicy krwi. Erytrocyty nadal są prawidłowej wielkości i prawidłowo wybarwiają się (niedokrwistość normocytarna i normochromiczna).

2. Okres utraty żelaza zapasowego (IDE-early functional iron deficiency).

Stężenie żelaza w hemoglobinie i surowicy krwi stopniowo zmniejsza się. Erytrocyty jeszcze zachowują swój kształt i prawidłową barwliwość. Objawy kliniczne na tym etapie nie występują lub są bardzo dyskretne.

3. Gdy zapasy żelaza nie wystarczają do utrzymania prawidłowej produkcji hemoglobiny, rozwija się niedokrwistość związana z niedoborem żelaza (IDA- iron deficiency anaemia). Erytrocyty tracą prawidłowy kształt, zmniejszają się i pojawia się ich niedobarwliwość (niedokrwistość mikrocytarna, hipochromiczna). Pojawiają się objawy kliniczne: bladość skory i śluzówek, łatwe męczenie, brak energii, upośledzone łaknienie, pogorszenie koncentracji u dzieci starszych.

Ze względu na brak jednoznacznych wskazań co do momentu wykonania pierwszego badania morfologii u dziecka bez objawów, istotne wydaje się przewidywanie niedoboru żelaza u dzieci z grup ryzyka i odpowiednia profilaktyka. 

Wśród czynników ryzyka rozwoju anemii z niedoboru żelaza u dzieci wymienia się: dzieci urodzone przedwcześnie lub/i z małą masą urodzeniową, ekspozycję na ołów, karmienie pokarmem kobiecym po 4. Miesiącu życia bez suplementacji żelaza, wprowadzenie pokarmów uzupełniających, które nie są bogate w żelazo, problemy z karmieniem, słabe przyrosty masy ciała, niedożywienie.

Anemia u dzieci – leczenie

W przypadku jawnej niedokrwistości stosowanie wyłącznie diety bogatej w żelazo jest niewystarczające do uzupełnienia jego zapasów w organizmie. Kiedy zatem rozpocząć leczenie i jakie żelazo wybrać dla dziecka? Bezwzględnymi wskazaniami do suplementacji preparatami żelaza są:

• wcześniactwo,
• niska masa urodzeniowa (2000-2500g),
• ciąża mnoga,
• dzieci matek, u których występowała niedokrwistość w czasie ciąży,
• dzieci narażone na straty krwi w okresie okołoporodowym,

Wśród wskazań względnych wymienia się:

• okres szybkiego wzrostu,
• obfite miesiączki u dziewczynek,
• nadwagę i otyłość u dzieci,
• upośledzone łaknienie,
• nawracające infekcje układu oddechowego.

Obecnie dostępne w aptekach preparaty żelaza dla dzieci w swoim składzie mają: pirofosforan żelaza (krople, proszek, kapsułki; m.in. żelazo tzw. sukrosomalne), kompleks wodorotlenku żelaza i poliizomaltozy (syrop, tabletki do żucia), żelazo elementarne (zawiesina) i siarczan żelaza (tabletki). Przy wyborze preparatu warto skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą. 

Wśród najczęstszych działań niepożądanych w trakcie suplementacji żelazem wymienia się: ból brzucha, nudności, zaparcia u dzieci. W celu zmniejszenia ryzyka ich występowania możliwe jest podanie całej dawki dobowej jednorazowo – na noc. Warto wspomnieć, że preparaty żelaza przyjmowane doustnie powodują ciemne/czarne zabarwienie stolca. Łącznie z preparatem żelaza zaleca się stosować witaminę C, ponieważ zwiększa jego wchłanianie (w Polsce dostępne są preparaty skojarzone zawierające żelazo i witaminę C w jednej tabletce). W zależności od wyników badań, w leczeniu anemii u dzieci stosuje się również preparaty witaminy B6 i kwasu foliowego. 

Jak długo stosować preparaty żelaza? Po normalizacji badań laboratoryjnych (stężenia hemoglobiny i ferrytyny) leczenie należy kontynuować przez ok. 3 miesiące celem uzupełnienia zapasów żelaza w organizmie.

Preparaty żelaza podawane pozajelitowo (dożylnie, domięśniowo) obecnie stosuje się w wyjątkowych przypadkach, w warunkach szpitalnych przez wykwalifikowany personel medyczny, ze względu na duże ryzyko ciężkich reakcji alergicznych.

Anemia u dzieci – dieta. Jak poprawić przyswajalność żelaza?

Zaleca się, aby po 6. miesiącu życia wszystkie niemowlęta otrzymywały pokarmy uzupełniające bogate w żelazo, ponieważ ilość żelaza w mleku matki jest niewystarczająca na tym etapie rozwoju. W diecie dzieci starszych warto wybierać produkty o wysokiej biodostępności żelaza. Zasadniczo żelazo pochodzące z pokarmów mięsnych (wątroba, mięso wołowe, jagnięcina, drób, ryby i żółtko jaja), czyli żelazo hemowe, jest znacznie lepiej wchłanialne niż żelazo niehemowe pochodzenia roślinnego. 

Wśród warzyw i owoców zawierających dużo witaminy C możemy wymienić: pomarańcze, kiwi, cytryny, gujawę, truskawki, brokuły, kalafior, brukselkę, paprykę. Dobrym jej źródłem są także kiszonki. Składnikami diety hamującymi absorbcje żelaza są: związki taniny (herbata, kawa, kakao), błonnik, fosforany czy fityniany (kasze, orzechy groch).