Szmery w sercu u dzieci i dorosłych – przyczyny i diagnostyka

Szmer to odgłos powstający w wyniku turbulentnego przepływu krwi. Podczas badania lekarskiego rutynowo osłuchuje się serce także pod kątem szmerów sercowych. Do ich wysłuchania potrzebny jest stetoskop. Bez niego odgłosy te są praktycznie niesłyszalne. Szmery na sercu pojawiają się często w przypadku wad zastawkowych. Szmery w sercu nie zawsze są groźne. Mogą się one pojawić w pewnych sytuacjach u całkowicie zdrowych osób. 

Szmery w sercu – skąd się biorą i co oznaczają? 

U zdrowych, dorosłych osób nad sercem słyszalne powinny być dwa główne tony serca. Są one efektem gwałtownego zamknięcia zastawek w sercu. Przepływ krwi w większości miejsc układu krwionośnego jest laminarny, a co za tym idzie, bezgłośny. Gdy płynąca krew napotka na przeszkodę lub szybkość jej przepływu gwałtownie wzrośnie, pojawiają się turbulencje, zawirowania. Stąd właśnie biorą się szmery. Mogą się one pojawić nad różnymi częściami serca.  

Szumy w sercu powstają w niektórych sytuacjach czysto fizjologicznie. Wówczas nie świadczą one o chorobie serca, a są spowodowane przyspieszonym przepływem krwi. Jest to przyczyną szmerów serca np. w czasie biegania.  

Zwykłe przeziębienie, podobnie jak niektóre cięższe infekcje (takie jak grypa) również są przyczyną zwiększonej akcji serca. Z tego samego powodu szmery sercowe mogą się pojawić w nerwicy. U dzieci niektóre szmery w sercu są naturalne – zwłaszcza w okresie gwałtownego wzrostu.  

Przyczyny szmerów w sercu u dzieci i dorosłych 

Jest wiele przyczyn patologicznych szmerów serca. U dorosłych są to najczęściej wady zastawkowe serca.  

W sercu zdrowej osoby znajdują się cztery zastawki oraz cztery jamy przedzielone przegrodą międzyprzedsionkową i międzykomorową. Można się spotkać zarówno ze zwężeniem, jak i niedomykalnością zastawki. Zdecydowanie najczęściej występuje zwyrodnieniowe zwężenie zastawki aortalnej. Jest to choroba głównie zwyrodnieniowa, której częstość zachorowań rośnie z wiekiem. Czasami – wtórnie do niej lub do innych chorób krążenia – rozwija się niedomykalność zastawki mitralnej. 

Obydwie komory i obydwa przedsionki u zdrowych, dorosłych osób są przedzielone przegrodami. Ubytki w tych przegrodach powodują przecieki krwi pomiędzy danymi jamami serca, co też jest słyszalne jako szmer nad sercem. 

Niektóre wady serca mogące być przyczyną szumu nad sercem są charakterystyczne dla małych dzieci i niemowląt. Są one pozostałością po płodowym układzie krążenia. Fizjologicznie pozostałości krążenia płodowego powinny zaniknąć samoistnie. Przykładowo szmer serca nad tętnicą płucną u noworodka może być oznaką przetrwałego przewodu tętniczego.  

Rodzaje szmerów sercowych 

Wyróżniamy różne rodzaje szmerów skurczowych. Są one charakteryzowane na podstawie kilku cech. Jedną z nich jest moment wystąpienia szmerów. Mogą być one skurczowe, rozkurczowe lub skurczowo-rozkurczowe w zależności od tego, w którym momencie pracy serca występują.  

Określa się również miejsce występowania szmeru sercowego. Standardowo do określenia jego lokalizacji wykorzystuje się cztery punkty. Są to miejsca osłuchiwania zastawki mitralnej, trójdzielnej, aortalnej i pnia płucnego. Fala akustyczna rozchodzi się wzdłuż naczynia, w którym znajduje się przyczyna szmeru. Dlatego też w pewnych wadach serca szmer może promieniować do różnych okolic. Przykładowo: w zwężeniu zastawki aortalnej stwierdza się promieniowanie szmeru do tętnic szyjnych.  

Określa się również głośność szmeru sercowego. Służy do tego sześciostopniowa skala Levine’a. Wg tej skali stopień 1/6 oznacza najcichszy możliwie słyszalny szmer, a stopień 6/6 – szmer słyszalny bez przykładania stetoskopu do klatki piersiowej.  

Dodatkowo wykonuje się różne manewry, które pomagają zróżnicować przyczyny szmeru. Niektóre na przykład są lepiej słyszalne podczas kucania, a inne, gdy pacjent leży na lewym boku. 

Diagnostyka szmerów serca 

Podstawą przy rozpoznaniu przyczyny szumów serca jest starannie przeprowadzony wywiad i dokładne badanie fizykalne. Samo osłuchiwanie serca pozwala z dużym prawdopodobieństwem określić np. rodzaj wady zastawkowej. W przypadku niektórych wad serca w badaniu EKG można zauważyć cechy wskazujące na przeciążenie lub przerost którejś z jam serca.  

Echokardiografia (UKG) jest złotym standardem w rozpoznaniu części wad przebiegających ze szmerem sercowym. Oprócz samego rozpoznania wady serca konieczne jest również określenie w jakim stopniu wpływa ona na funkcjonowanie mięśnia sercowego. Badanie UKG pozwala dokładnie ocenić rodzaj wady, wydolność serca, stopień powiększenia komór i przedsionków, a także wiele innych parametrów. Pozwalają one zdecydować, jak należy leczyć daną wadę serca. Najdokładniejszym badaniem stosowanym w tym celu jest rezonans magnetyczny. Jednak ze względu na ograniczoną dostępność nie jest aż tak często wykorzystywany.  

Szmery w sercu – czy są groźne? 

Niektóre przyczyny szmeru w sercu takie jak koarktacja aorty, tetralogia Fallota czy ostre niedomykalności zastawki aortalnej lub mitralnej są groźne i prowadzą do stopniowo pogłębiającej się niewydolności serca.  

Jednak szmery w sercu nie zawsze świadczą o poważnej patologii. Istnieje wiele naturalnych przyczyn powodujących szmery w sercu. Niektóre wady zastawkowe, takie jak śladowa lub łagodna niedomykalność zastawki mitralnej, można stwierdzić u ponad połowy społeczeństwa. Większość z nich nie odczuwa w związku z tym żadnych objawów.

Niektóre wady serca występujące u dzieci ustępują samoistnie. Przykładowo ubytek w przegrodzie międzyprzedsionkowej może zarosnąć do końca 1. roku życia. U dzieci niepokojące powinny być jednak takie objawy jak problemy z przyjmowaniem pokarmu, brak przybierania na wadze, sinica, osłabione napięcie mięśniowe czy powiększenie wątroby.