Dieta przy chemioterapii – jak powinna wyglądać? Zasady, produkty, przepisy, jadłospis. Co jeść po zakończonym leczeniu onkologicznym?

Chemioterapia to metoda leczenia onkologicznego, mająca na celu zniszczenie komórek ulegających szybkiemu podziałowi, w tym m.in. komórek nowotworowych. Niestety, oprócz nich destrukcji ulegają także zdrowe tkanki, pociągając za sobą rozmaite konsekwencje ze strony całego organizmu. Z wybranymi następstwami leczenia można sobie poradzić, stosując odpowiednie zalecenia dietetyczne. Dieta przy chemioterapii – jak powinna wyglądać? Jakie produkty można jeść, a jakich unikać? Co jeść po zakończeniu leczenia?

Problemy ze strony układu pokarmowego podczas chemioterapii 

Celem leczenia chemioterapeutycznego jest zniszczenie komórek łatwo dzielących się, w tym m.in. komórek nowotworowych. Niestety, równolegle działanie to dotyka także zdrowych komórek, przekładając się na wiele negatywnych skutków ze strony organizmu, w tym problemów z przewodem pokarmowym. W zależności od postaci choroby, stopnia jej zaawansowania, a także rodzaju zastosowanych chemioterapeutyków (umownie też oznaczanych kolorami np. chemioterapia biała albo czerwona) chorzy wymieniają następujące problemy w trakcie leczenia:

• biegunki lub przeciwnie – zaparcia,
• nudności i wymioty,
• brak apetytu,
• metaliczny posmak w ustach,
• suchość w jamie ustnej (tzw. kserostomia),
• zmianę smaków,
• stany zapalne śluzówek przewodu pokarmowego.

Dieta przy chemioterapii – najważniejsze zasady żywieniowe w chorobie nowotworowej

Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy nie istnieje żadna konkretna dieta zalecana podczas leczenia choroby nowotworowej, także i podczas chemioterapii. Przyjmuje się, że sposób żywienia zależy od indywidualnych potrzeb, stanu zaawansowania choroby, a także tolerancji i smaków pacjenta. Nie zawsze bowiem zalecenia ukierunkowane na tylko jeden z aspekt znajdą zastosowanie w każdej sytuacji. Przykładowo, jedna pacjentka cierpiąca na nowotwór piersi może wymagać porady w zakresie zapobieżenia nadmiernemu spadkowi masy ciała, natomiast druga – kontroli nadwyżki kilogramów pojawiających się w efekcie zaordynowania określonych leków. Inną sprawą są także zmiany w samopoczuciu – jeden cykl leczenia może wiązać się np. z trudnościami w wypróżnieniu, natomiast kolejne – z biegunkami. Stąd trudno zaplanować z góry żywienie, które będzie zasadne w całym okresie terapii.

Podsumowując, dieta przy chemioterapii powinna być:

• dostosowana do indywidualnego zapotrzebowania chorego na energię oraz podstawowe składniki pokarmowe, takie jak białko, tłuszcze i węglowodany,
• opracowana w sposób uwzględniający ewentualne zmiany podczas leczenia, tj. np. zawierać dokładne wskazówki postępowania: po co sięgać zarówno podczas biegunek, jak i zaparć, co zrobić podczas nudności, a co, gdy pojawia się uczucie metalu w jamie ustnej itd.,
• akceptowana przez pacjenta pod względem smaku, doboru produktów i technik obróbki kulinarnej,
• wygodna i prosta w stosowaniu, aby dodatkowo nie komplikować codzienności pacjenta,
• dostosowana do możliwości ekonomicznych chorego.

Dieta przy chemioterapii – jakie produkty można jeść?

Jak już wcześniej wspomniano, nie istnieją stricte jedne zalecenia żywieniowe podczas leczenia chemioterapeutycznego. Wszystkie elementy diety będą uzależnione od aktualnie dotyczących pacjenta dolegliwości. Przykładowe zalecenia znajdują się w tabeli poniżej.

Dieta podczas chemioterapii – jakich produktów unikać?

W zakresie produktów niepolecanych głównym kierunkiem wyboru będzie aktualna sytuacja pacjenta. Analogicznie, przy przykładowo biegunkach, będziemy zalecać unikanie produktów o charakterze rozwalniającym (tj. surowych warzyw, owoców, produktów z pełnego ziarna, a także kawy, nadmiaru cukru czy tłuszczów), w przypadku zaparć – ograniczenie produktów z kategorii diety BRAT, a w kserostomii – wyrobów oraz dań suchych, twardych i ciężkich do pogryzienia. W zakresie problemów z apetytem raczej żadne z produktów nie są przeciwwskazane – chory może jeść praktycznie wszystko, co pozwoli mu zapobiec spadkowi masy ciała, a w czasie nudności – poprawić samopoczucie. Z kolei przy problemach z nadwyżką masy ciała – zalecenia redukcji powinny zostać skonsultowane i zaakceptowane przez lekarza onkologa.

W czasie chemioterapii nie zaleca się jedzenia/picia zaledwie kilku produktów:

• grejpfrutów, pomelo i granatów – ze względu na możliwość interakcji zawartych w nich furanokumaryn z podawanymi cytostatykami,
• surowego mięsa, ryb, potraw z produktów nie do końca ugotowanych – ze względu na ryzyko infekcji przewodu pokarmowego przy już osłabionym układzie odpornościowym,
• alkoholu.

Mitem jest, że nie wolno sięgnąć po słodycze (cukier w nich obecny będzie tak samo szkodliwy dla osoby z nowotworem, jak i zdrowej – brak dowodów na to, jakoby cukier miał wpływać na wielkość guza), węglowodany ogółem (pieczywo, makaron, ryż itd. – mit związany z np. dietą ketogenną) czy białko (mięso, ryby, jajka, nabiał – są wręcz niezbędne celem zapobieżenia rozwojowi niedożywienia). Niezwykle niebezpiecznym zaleceniem są także diety monotematyczne np. warzywno-owocowe czy sokowe, jak również głodówki, których zalecenia powstały na kanwie przeświadczenia, że należy raka zagłodzić.

Niedożywienie w chorobie nowotworowej

W chorobie nowotworowej niedożywienie wiąże się zarówno z obecnością samej choroby (która wywołuje aktywację ogólnoustrojowego zapalenia prowadzącego do anoreksji i rozpadu tkanek ciała), jak i zaordynowanego leczenia, niejednokrotnie wymagającego ograniczenia lub całkowitego, czasowego zaprzestania jedzenia (np. podczas przygotowań do badań diagnostycznych, które przeprowadza się na czczo). Niedożywienie jest także związane z utrudnionym przyjmowaniem pokarmów (np. w wyniku obecności naciskającego na wybrane struktury guza), zmniejszonym apetytem i przedwczesnym uczuciem sytości oraz skutkami ubocznymi zaordynowanego leczenia, o których mowa była powyżej. 

W konsekwencji występującego niedożywienia dochodzi do pogorszenia się funkcji układu odpornościowego pacjenta, tempa oraz jakości gojenia się ran oraz utrudnień w procesie rehabilitacji i rekonwalescencji, co prowadzi do zmniejszenia efektywności zaordynowanej terapii, a co za tym idzie – mniej pomyślnego rokowania. Niedożywienie o charakterze białkowo-energetycznym może również stanowić podstawę do odroczenia danej terapii zaordynowanej przez zespół leczący. Znaczna utrata masy ciała to w końcu niezależny czynnik zwiększający śmiertelność pacjentów onkologicznych. 

Aktualnie medycyna dysponuje szerokimi możliwościami wsparcia chorego w walce z niedożywieniem – od zaleceń diety doustnej przekazywanych przez wykwalifikowanego dietetyka (w tym wzbogacanie diety w produkty naturalnie wysokokaloryczne bądź tzw. ONS, ang., znane szerzej jako nutridrinki), przez żywienie drogą dostępu sztucznego do przewodu pokarmowego (tzw. żywienie dojelitowe), aż po żywienie drogą dostępu do żył (tzw. żywienie pozajelitowe).

ONS stanowią preparaty cząstkowe bądź też kompletne, zalecane do stosowania celem zwiększenia spożycia składników odżywczych, gdy sama dieta nie jest możliwa do pełnej realizacji bądź też niewystarczająca. ONS szerzej znane pod nazwą „nutridrinki” są produktowane przez kilka firm. Są dostępne w aptekach bez recepty, a wskazania do ich włączenia do diety mogą zostać wydane zarówno przez lekarza, jak i dietetyka, farmaceutę czy pielęgniarkę. Można je dowolnie ze sobą łączyć, dodawać do potraw, chłodzić i delikatnie podgrzewać. Należy pamiętać, że preparaty należy pić powoli, małymi łykami – w przeciwnym razie mogą pojawić się nudności, bóle brzucha albo biegunka.

Przykładowe przepisy na posiłki dla osób w trakcie chemioterapii 

Tosty z jajkiem na biegunkę
Pszenne pieczywo tostowe opiecz w tosterze. W międzyczasie ugotuj na twardo jajko (uważaj, aby go nie przegotować), pokrój w plasterki. Jajko ułóż na pieczywie, posyp całość posiekanym koperkiem.

Otrębianka śliwkowa na zaparcia (w następstwie stosowanych leków)
Kilka śliwek suszonych zalej wrzątkiem w miseczce i odstaw na około godzinę, następnie pokrój na kawałki. Dodaj do garnka z grubym dnem razem z kilkoma łyżkami otrębów, zalej mlekiem i gotuj, aż wszystko napęcznieje. 

Polędwica z dorsza w sosie śmietankowym na zwiększenie udziału kalorii w diecie
W rondelku z grubym dnem zagotuj śmietankę 30%, dodaj posiekane orzechy nerkowce, dopraw solą, pieprzem i słodką papryką. Trzymaj wszystko na ogniu tak długo, aż sos zgęstnieje. Rybę upiecz w piekarniku bądź ugotuj na parze, podawaj z przygotowanym wcześniej sosem oraz ulubionymi dodatkami, np. z makaronem, ziemniakami lub ryżem.

Galaretka owocowa na nudności
3 łyżeczki żelatyny zalej niewielką ilością zimnej wody i odstaw, aż napęcznieje. W międzyczasie podgrzej w garnku z grubym dnem 500 ml dowolnego soku, zdejmij z ognia, dodaj żelatynę. Wszystko dokładnie mieszaj, aż wszystkie składniki się połączą, następnie przestudź i włóż do lodówki, aż całość całkowicie stężeje. Podawaj z listkami mięty.

Dieta po chemioterapii – jak powinna wyglądać? Co jeść po chemioterapii?

Gdy leczenie chemioterapeutyczne szczęśliwie się zakończy – następuje czas, w którym należy skupić się na rekonwalescencji i powrocie do dawnej sprawności. Jak już wcześniej wielokrotnie podkreślano, chemioterapia wpływa na cały organizm chorego, zarówno w zakresie stanu ogólnego, samopoczucia, jak i obrazu poszczególnych parametrów krwi. 

Wśród podstawowych zaleceń żywieniowych wskazanych po chemioterapii wciąż znajdują się elementy takie jak indywidualne dostosowanie rekomendacji do stanu zdrowia, samopoczucia i preferencji smakowych pacjenta, ale prawdopodobnie nie będą musiały być one aż tak mocno przestrzegane (np. dokuczające w trakcie chemioterapii nudności zwykle ustępują po określonym czasie od zakończenia leczenia, mijają też biegunki czy zaparcia itd.). Bywa oczywiście, że pewne niedogodności i poważne następstwa leczenia pozostają, np. zła tolerancja tłuszczów czy laktozy po leczeniu raka trzustki, biegunka po raku jelita grubego czy trudności z odzyskaniem masy ciała po terapii raka jajnika.

Istotnymi zaleceniami, które mogą być konieczne do stosowania, są również te po zakończeniu terapii raków leczonych jednocześnie chirurgicznie, np. po gastrektomii w raku żołądka (uwaga na objętość pokarmów, ryzyko zespołu dumping syndrome), przy wyłonionej stomii w raku jelita grubego (sprawdź, jak powinna wyglądać dieta przy stomii; uwaga na biegunki przy ileostomii bądź zaparcia w kolostomii) czy po resekcji trzustki (uwaga na biegunki, kontrolę glikemii).

Należy pamiętać, że zgodnie z aktualnym stanem wiedzy, właściwie dobranym żywieniem możemy zmniejszyć ryzyko zachorowania na nowotwór (o czym świadczy szereg badań populacyjnych). Istnieją składniki diety, które mogą sprzyjać powstawaniu choroby, ale i też jej zapobiegać. Profilaktycznie będzie na pewno wpływać dbałość o codzienne spożywanie warzyw, owoców, „zdrowych tłuszczów” (orzechów, ziaren, ryb morskich, olejów roślinnych), pełnoziarnistych produktów zbożowych, a unikanie alkoholu, tłustego, zwłaszcza przetworzonego czerwonego mięsa, żywności typu fast-food, instant, słodyczy czy słonych przekąsek, czyli ogólnie – wysoko przetworzonej żywności. Posiłki zaleca się jeść regularnie tak, aby dostosować pokrycie kalorii i pozostałych składników pokarmowych wyliczonych indywidualnie dla pacjenta – może to więc być standardowe 5 posiłków, a może nawet i 8–10 (np. u chorych po gastrektomii). Zaleca się też unikania spożycia używek, alkoholu, kawy, papierosów) oraz regularną aktywność fizyczną intensywnością dostosowaną do pacjenta. Wszystkie wymienione zalecenia spełniają warunki zarówno profilaktyki pierwotnej, jak i wtórnej – czyli po zakończeniu leczenia.

Dieta po chemioterapii – przykładowy jadłospis

Jak już wyżej wspomniano, zasady żywienia po zakończonej chemioterapii skupiają się na zaleceniach prawidłowego odżywiania się – o ile nie występują konsekwencje leczenia w postaci np. zmienionej fizjologii przewodu pokarmowego (np. w wyniku przebytej resekcji określonej jego części). Dlatego w sytuacji, gdy chory może odżywiać się w sposób tradycyjny, zalecana forma żywienia będzie spójna z ogólnie przyjętymi normami w zakresie normokaloryczności diety, spożycia białka, tłuszczy, węglowodanów, błonnika pokarmowego oraz witamin i składników mineralnych. Przykładowy, zdrowy jadłospis skierowany do osób, które nie pozostają na żadnej eliminacji, może wyglądać jak ten poniżej.

Śniadanie: owsianka z owocami jagodowymi i orzechami włoskimi.
Płatki owsiane górskie zalej wrzącym, chudym mlekiem, pozostaw aż wchłoną płyn. Podawaj ze świeżymi bądź mrożonymi jagodami oraz garścią orzechów włoskich.

II śniadanie: kanapka z chleba żytniego z pastą z awokado, serkiem i warzywami.
Chleb żytni obłóż pastą z rozgniecionego, dojrzałego awokado połączonego z odrobiną soku z limonki i posiekaną zieleniną. Na wierzch dodaj jeszcze po łyżce chudego, naturalnego serka homogenizowanego. Zjedz z przynajmniej garścią surowych warzyw.

Obiad: ryba w sosie pomidorowym, kaszą i surówką.
W garnku z grubym dnem zeszklij posiekaną cebulkę, czosnek, następnie dodaj sparzone i obrane wcześniej ze skóry pomidory. Podlewając odrobiną wody, rozgotuj wszystko na gęsty sos. Dopraw świeżą bazylią, suszoną papryką i pieprzem. Ulubioną rybę (np. dorsza) ugotuj na parze, następnie umieść w sosie. Podawaj wszystko z kaszą np. bulgur i surówką z kiszonki np. z kapusty, z świeżym jabłkiem i marchewką.

Kolacja: warzywa pieczone z dodatkiem hummusu.
Ulubione warzywa (np. paprykę, marchewkę, cebulę oraz cukinię) pokrój w plastry bądź kawałki, ułóż na blasze wyłożonej papierem do pieczenia, dokładnie obtocz rękoma w odrobinie oleju rzepakowego, oprósz odrobiną soli, pieprzu i słodką papryką. Piecz w piekarniku nagrzanym do 180°C, aż staną się miękkie i pomarszczone. Podawaj z porcją domowego hummusu oraz ewentualnie porcją ugotowanego makaronu z pełnego ziarna.