Pneumocystoza – objawy, rozpoznanie i leczenie

Czytając o pneumocystozie, można czasem natknąć się na informacje o Pneumocystis carinii - tak pierwotnie nazywano patogen wywołujący tę chorobę. Z czasem naukowcy zmienili zarówno nazwę, jak i klasyfikację z Pneumocystis carinii, który przynależał do pierwotniaków, na Pneumocystis jirovecii - zaliczany do królestwa grzybów.

Co to jest pneumocystoza?

Pneumocystoza to zapalenie płuc wywołane zakażeniem Pneumocystis jirovecii. Najczęściej dotyczy osób z zaburzeniami w funkcjonowaniu układu odpornościowego, pacjentów przyjmujących leki immunosupresyjne, pacjentów onkologicznych lub osób w stanie ciężkiego niedożywienia. Pneumocystis jirovecii może przedostać się z jednego do drugiego organizmu drogą wziewną. Osoby, które nie mają objawów zapalenia płuc, ale są nosicielami tego grzyba, również mogą być przyczyną zakażenia dla innych. Warto podkreślić, że do samej kolonizacji może dojść na długo przed pojawieniem się choroby i jej pierwszych objawów. Pneumocystis jirovecii bywa obecny w niewielkich ilościach w płucach zdrowych osób. Dopiero w momencie, gdy funkcjonowanie układu immunologicznego jest zaburzone, dochodzi do zwiększonego namnażania grzyba i w rezultacie do zapalenia płuc. Pneumocystoza może występować również u dzieci. Szczególnie narażone są na nią niemowlęta, a zwłaszcza wcześniaki i dzieci z niską masą urodzeniową, których układ odpornościowy nie jest jeszcze w pełni rozwinięty.

Objawy pneumocystozy

Pneumocystoza u osób dorosłych najczęściej objawia się dusznością i suchym kaszlem. Ponadto mogą pojawić się gorączka, tachykardia, tachypnoe (przyspieszony oddech) lub sinica. Takie symptomy występują w wielu chorobach układu oddechowego. Stąd mogą wynikać trudności diagnostyczne, szczególnie wśród osób, które do tej pory były zdrowe i nie podejrzewa się u nich osłabienia układu immunologicznego. W przypadku pneumocystozy u dzieci mogą wystąpić dodatkowo ogólne spowolnienie i zmęczenie, które wyrażają się brakiem chęci do zabawy lub apetytu. Czasem lekarz może wybadać również zmiany osłuchowe nad polami płucnymi.

Jak często występuje pneumocystoza?

Przed epidemią HIV/AIDS w USA w latach 60. Pneumocystis jirovecii był rzadko spotykanym patogenem. Z czasem zaczął pojawiać się coraz częściej i pod koniec lat 80. aż 75 proc. pacjentów z AIDS chorowało na pneumocystozę, która była jednocześnie przyczyną 20-40 proc. zgonów w tej grupie. Ze względu na to, że pneumocystoza występowała tak często wśród pacjentów z HIV/AIDS, zaczęto uważać ją za chorobę wskaźnikową AIDS.  

Od czasów epidemii liczba osób chorych na pneumocystozę wśród pacjentów z HIV/AIDS zmalała ponad dziesięciokrotnie, a to dzięki wprowadzeniu terapii antywirusowej oraz profilaktyki pneumocystozy. Sytuacja epidemiologiczna zmieniła się również wśród biorców przeszczepów. Przed wprowadzeniem profilaktyki nawet do 90 proc. pacjentów po przeszczepie płuc doświadczało tej choroby. Z czasem odsetek chorych ma pneumocystozę wśród biorców zmalał do 20-40 proc., a według niektórych doniesień obecnie wynosi 0,3-2,6 proc.  

Mimo sukcesów w profilaktyce i leczeniu pneumocystoza wciąż jest poważnym problemem. Obecnie obserwuje się, że ok. 40 proc. chorych ma również HIV/AIDS. Pozostałe 60 proc. to osoby z zaburzonym funkcjonowaniem układu odpornościowego, np. po przeszczepie narządu lub komórek krwiotwórczych, a także pacjenci z białaczką lub chorobą autoimmunologiczną (toczeń rumieniowaty układowy, reumatologiczne zapalenie stawów). Ponadto szacuje się, że między 30 a 70 proc. zakażonych HIV może być nosicielami Pneumocystis jirovecii, dlatego tak ważna jest terapia antyretrowirusowa oraz profilaktyka pneumocystozy w tej grupie.

Pneumocystis jirovecii – diagnostyka i badania

Diagnostyka zakażenia Pneumocystis jirovecii opiera się głównie na badaniach laboratoryjnych, które mają na celu wykrycie obecności grzyba w organizmie. Materiałem do analizy może być plwocina pacjenta, wymaz z gardła lub popłuczyny oskrzelowo-pęcherzykowe. Biopsję płuca wykonuje się bardzo rzadko. Zakażenie Pneumocystis jirovecii można również potwierdzić poprzez wykrycie przeciwciał. W tym celu wykonuje się analizę krwi i wykorzystuje metody immunoenzymatyczne lub western blot. Ponadto badania laboratoryjne pomagają ocenić nasilenie choroby, np. w analizie gazometrycznej można ocenić stopień niedotlenienia. Badanie radiologiczne klatki piersiowej na początku choroby może być prawidłowe, a dopiero z czasem wykazać zmiany przypominające mleczną szybę.

Rozpoznanie i leczenie pneumocystozy

Pneumocystozę rozpoznaje się na podstawie obrazu klinicznego i badań dodatkowych. Ważne jest również ustalenie, czy u danego pacjenta możemy mieć do czynienia z obniżeniem odporności, dlatego bardzo ważny jest dokładny wywiad lekarski. Leczenie pneumocystozy w szpitalu trwa trzy tygodnie i polega na doustnym lub dożylnym przyjmowaniu leku o nazwie kotrimoksazol, który jest mieszaniną dwóch substancji czynnych – trimetoprimu i sulfametoksazolu. U osób, które nie mogą przyjmować kotrimoksazolu np. z powodu alergii, można zastosować klindamycynę (doustnie). W przypadku wystąpienia silnych dolegliwości ze strony układu oddechowego lekarz czasem zleca dodatkowo leczenie objawowe. Pacjenci, u których występuje podwyższone ryzyko nawrotu choroby, powinni przyjmować kotrimoksazol jako profilaktykę przeciwko Pneumocystis jirovecii.

Pneumocystozowe zapalenie płuc a inne choroby układu oddechowego

Objawy występujące w pneumocystozie nie są charakterystyczne wyłącznie dla tej choroby. Podobne dolegliwości mogą wystąpić w przypadku wielu innych schorzeń dotyczących układu oddechowego. Najczęściej podobny przebieg można zaobserwować w zapaleniu płuc o innej etiologii (np. bakteryjnej). Ponadto w diagnostyce różnicowej u osób dorosłych należy brać pod uwagę gruźlicę, idiopatyczne śródmiąższowe zapalenia płuc czy sarkoidozę. W ustaleniu ostatecznej przyczyny objawów pomogą badania dodatkowe: mikrobiologiczne w przypadku różnicowania z gruźlicą, biopsja płuca przy podejrzeniu idiopatycznego śródmiąższowego zapalenia płuc, a w przypadku sarkoidozy analiza radiologiczna oraz biopsja. W diagnostyce różnicowej u dzieci należy brać pod uwagę nie tylko zapalenie płuc o innej etiologii, ale również wrodzone wady serca, które podobnie jak pneumocystoza mogą objawiać się męczliwością, apatią i brakiem apetytu.