Dziedziczenie raka – czy nowotwór można odziedziczyć po przodkach?

Każdy z nas ma określoną pulę genów, których część otrzymuje od matki, a część od ojca. Możliwe jest zatem dziedziczenie pewnych cech po naszych przodkach, jednak nie wszystkie z nich ujawniają się w ciągu życia człowieka. Niektóre geny niosą ze sobą jedynie predyspozycję do wystąpienia pewnej choroby i wymagają konkretnych czynników środowiskowych, aby się ujawnić.

Czy rak jest dziedziczny? Jaki rak jest dziedziczny?

Dobrym przykładem dziedziczenia choroby jest dziedziczenie predyspozycji do zachorowania na raka jelita grubego, czyli rodzinna polipowatość gruczolakowata (FAP). Pacjent otrzymuje od swojego rodzica (również cierpiącego na FAP) zmutowany gen APC i tym samym staje się predysponowany do zachorowania na raka jelita grubego. Jednak do rozpoczęcia procesu nowotworzenia w jelicie konieczna jest obecność dodatkowej mutacji w genie KRAS, która zachodzi spontanicznie w ciągu życia człowieka.

Pozostałe raki uwarunkowane genetycznie to m.in:

• Rak piersi – dziedziczenie jest najczęściej zależne od wystąpienia mutacji w genach BRCA-1 i BRCA-2. Kobiety i mężczyźni obciążeni tą wadą mają nawet do 65% szans na rozwinięcie w ciągu życia raka piersi. Ponadto mutacja ta predysponuje do wystąpienia nowotworów układu pokarmowego, raka jajnika i trzonu macicy u kobiet oraz raka prostaty u mężczyzn.
• Rak żołądka – dziedziczenie dotyczy głównie rozlanego podtypu raka żołądka i jest warunkowane mutacją w genie CDH1. Ryzyko zachorowania na ten nowotwór w przypadku odziedziczenia nieprawidłowego genu to około 40-80%, ponadto u kobiet wzrasta również prawdopodobieństwo rozwinięcia raka piersi.
• Rak płuc – dziedziczenie mutacji w genie TP53, czyli zespół Li-Fraumeni, odpowiada za dużą część zmian nowotworowych w obrębie płuc u osób niepalących. Są to głównie gruczolakoraki, które cechuje lepsze rokowanie niż w przypadku uwarunkowanego środowiskowo drobnokomórkowego raka płuc. Mutacja w genie TP53 odpowiada również za dziedziczenie białaczek, mięsaków, czerniaków i raków układu pokarmowego.

Możliwe jest również dziedziczenie nowotworów trzustki, nadnerczy i innych narządów produkujących hormony. Są one spowodowane mutacjami w genach RET, MEN1 i MEN2, wywołującymi mnogą gruczolakowatość wewnątrzwydzielniczą.

Badania genetyczne na raka

Obecnie szczególną opieką są objęci członkowie rodzin o wysokim prawdopodobieństwie wystąpienia dziedzicznego raka piersi, jajnika, jelita grubego i trzonu macicy. Pacjenci, którzy zachorowali na jeden z powyższych nowotworów w wyjątkowo młodym wieku lub zgłaszają dodatnią historię rodzinną w ich kierunku mają wykonywane badanie genetyczne na raka z NFZ (jest ono bezpłatne). Niestety, krewni pacjenta, którzy obawiają się, że mogli odziedziczyć od niego mutację, najczęściej są zmuszeni do samodzielnego pokrycia kosztów analizy swoich genów. Badania genetyczne na raka są stosunkowo drogie, ponieważ jest to nowa i skomplikowana technologia. Ich cena waha się w przedziale od kilkuset do kilku tysięcy złotych w zależności od liczby sprawdzanych genów.

Kto jest najbardziej narażony na raka?

Na chorobę nowotworową najbardziej narażone są osoby obciążone genetycznie i długotrwale poddawane działaniu szkodliwych czynników środowiskowych, na przykład w miejscu pracy. Z tego względu pacjent podczas wizyty lekarskiej zawsze jest pytany o hobby, wykonywany zawód i historię rodzinną.

Aktualnie uważa się, że dziedziczenie raka po matce, ojcu czy dziadkach jest jedną z najczęstszych jego przyczyn. Co ciekawe, osoby z dodatnim wywiadem rodzinnym w kierunku jednego nowotworu mogą z większym prawdopodobieństwem zachorować również na raka zupełnie innego narządu. Dla przykładu – możliwe jest dziedziczenie raka jajnika po babci, która chorowała na raka piersi. Dzieje się tak, ponieważ za wystąpienie obu chorób odpowiada ta sama mutacja w genie BRCA-1 lub BRCA-2.

Z wyjątkiem przyczyn genetycznych ryzyko zachorowania na raka zwiększa się w przypadku kontaktu z substancjami mutagennymi takimi jak:

• promieniowanie UV – predysponuje do wystąpienia czerniaka i innych raków skóry;
• promieniowanie jonizujące – zwiększa prawdopodobieństwo białaczki i raka tarczycy;
• alkohol – pity w nadmiernych ilościach może skutkować rozwinięciem raka przełyku lub wątroby;
• aromatyczne policykliczne węglowodory (pochodne benzenu), które są obecne m.in. w smażonych potrawach, dymie papierosowym i asfalcie – podnoszą ryzyko zachorowania na raka pęcherza moczowego;
• aflatoksyny, które są produkowane przez pleśń obecną na żywności – predysponują do raka wątroby;
• azotyny i azotany, czyli konserwanty obecne w mięsie – zwiększają ryzyko wystąpienia raka przewodu pokarmowego, zwłaszcza żołądka;
• sztuczne barwniki – podnoszą ryzyko zachorowania na raka pęcherza moczowego;
• azbest – predysponuje do zachorowania na nowotwory opłucnej i płuc.

Czy każdy z nas ma w sobie raka?

Przykładem genów posiadanych przez każdego z nas, które mają szczególne znaczenie dla rozwoju nowotworu, są tzw. protoonkogeny i geny supresorowe. Protoonkogeny są genami, których białkowe produkty pobudzają namnażanie się komórek – co jest procesem prawidłowym i niezbędnym dla każdego organizmu żywego. Jeżeli dojdzie do ich zmutowania, tempo powstawania nowych komórek wymyka się spod kontroli.

Nieprawidłowe protoonkogeny nazywamy onkogenami, ponieważ warunkują one niemal natychmiastowe rozpoczęcie nowotworzenia. Co ciekawe, już jeden zmutowany allel (czyli wariant genu) z pary wystarczy do powstania raka, ponieważ zmieniony wariant jest dominujący w stosunku do prawidłowego protoonkogenu.

Zupełnie inaczej działają geny supresorowe, z których najsławniejszy jest TP53. Ich funkcją jest hamowanie tzw. cyklu komórkowego, czyli uniemożliwianie podziału komórkom nieprawidłowym lub namnażającym się zbyt szybko. Mutacja, wrodzona lub nabyta w ciągu życia danego osobnika, w genach supresorowych prowadzi do utraty kontroli nad rozrostem komórek, jednak aby do tego doszło, konieczne jest posiadanie obu nieprawidłowych alleli w parze genów supresorowych.