Leki biologiczne – czym są? Czy są skuteczne w leczeniu AZS i łuszczycy?

Leki biologiczne to skomplikowane leki produkowane na bazie substancji pochodzenia biologicznego, takich jak białka, hormony czy przeciwciała. Są one stosowane w leczeniu różnych chorób, w tym chorób autoimmunologicznych, nowotworowych czy zapalnych, ale ich produkcja jest bardziej skomplikowana i kosztowna niż w przypadku typowych leków syntetycznych. W Polsce leki biologiczne są pod pewnymi warunkami refundowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia, niemniej ich cena może być zbyt wysoka dla pacjentów nieobjętych systemem refundacji. Czym są leki biologiczne? W leczeniu których chorób można je stosować?

Pierwsze użycie terminu „biotechnologia” miało miejsce w 1919 roku za sprawą węgierskiego ekonomisty i inżyniera Karla Ereky'ego. Ludzkość zna skuteczność biologicznych leków od bardzo dawna, bo już 500 lat p.n.e. Chińczycy wiedzieli chociażby o leczniczym działaniu pleśni na zakażone rany. Chociaż nie rozumieli mechanizmu jej działania, wiedzieli, że jej stosowanie pomaga. Leki biologiczne (w obecnie znanej definicji) zostały po raz pierwszy zarejestrowane za granicą w latach 80. ubiegłego wieku (a w Polsce od początku XXI wieku) i od tego czasu opracowano wiele innych produktów tego typu. Ich zastosowanie w terapiach staje się coraz bardziej powszechne.

Leki biologiczne – czym są? Jakie są ich rodzaje?

Leki biologiczne to leki produkowane na bazie substancji pochodzenia biologicznego, takich jak proteiny, hormony, przeciwciała monoklonalne (mAbs, ang. monoclonal Antibodies) czy cząsteczki antysensowne (będące odbiciem konkretnych genów, ukierunkowane na mRNA). Stąd też wzięła się ich nazwa, która wbrew pozorom nie jest tym samym co leki naturalne czy zioła, które są bezpośrednio pozyskiwane lub produkowane na bazie surowców występujących w naturze.

Większość leków biologicznych jest wytwarzana z żywych organizmów, takich jak komórki roślinne lub zwierzęce, bakterie, wirusy i drożdże. Wykorzystuje się w tym celu nowoczesne technologie, a czasem także metody modyfikacji genetycznej (molekularne). Leki biologiczne są mieszaniną różnych form tego samego białka, co sprawia, że ich budowa jest naturalnie zmienna. Z tego powodu i w przeciwieństwie do leków syntetycznych, które mają dobrze zdefiniowaną budowę chemiczną i mogą być poddane analizie składu, te biologiczne nie dają możliwości dokładnej weryfikacji ich składu. Dzieje się tak niezależnie od tego, czy są to leki referencyjne (zatwierdzone przez Agencję ds. Leków i Żywności) czy też biopodobne (lek biologiczny podobny do innego, już wprowadzonego do obrotu w Unii Europejskiej). Naturalna zmienność tych preparatów jest jednak ściśle kontrolowana zarówno przez producentów tych leków, jak i organy regulujące, które weryfikują, czy parametry danego leku biologicznego mieszczą się w zaakceptowanych wcześniej normach.

Leki biologiczne są bardzo wrażliwe na działanie światła i zmiany temperatury, dlatego muszą być przechowywane w określonych warunkach, zazwyczaj w temperaturze od 2°C do 8°C, oraz podawane w sposób zapewniający utrzymanie ich właściwości fizyko-chemicznych. Najczęściej są podawane pozajelitowo lub wziewnie.

Choroby leczone metodami biologicznymi to m.in.:

• choroby reumatyczne (np. reumatoidalne zapalenie stawów – RZS, choroba zwyrodnieniowa stawów czy spondyloartropatie),
• choroby układu krążenia (np. nadciśnienie tętnicze czy choroba niedokrwienna serca),
• choroby nowotworowe (np. rak płuc, rak piersi czy rak jelita grubego),
• choroby zapalne jelit (np. wrzodziejące zapalenie jelita grubego czy choroba Leśniowskiego-Crohna),
• choroby dermatologiczne (np. łuszczyca, atopowe zapalenie skóry (AZS), trądzik różowaty),
• choroby układu oddechowego (np. astma oskrzelowa),
• choroby neurologiczne (np. stwardnienie rozsiane, choroba Parkinsona),
• choroby oczu (m.in. jaskra czy zaćma).

Leki biologiczne – działanie

Leki biologiczne mogą działać na organizm poprzez kilka mechanizmów:

• zablokowanie działania substancji odpowiedzialnych za rozwój i rozmnażanie się komórek nowotworowych,
• stymulacja układu odpornościowego do walki z chorobą poprzez zwiększenie ilości określonych substancji lub komórek, takich jak limfocyty B czy makrofagi (komórki żerne),
• zwiększanie dostępu do tkanek np. poprzez rozszerzenie naczyń krwionośnych lub zwiększenie przepuszczalności bariery krew-mózg,
• zmniejszanie stanu zapalnego poprzez blokowanie działania substancji odpowiedzialnych za zapalenie lub modulowanie odpowiedzi immunologicznej organizmu.

Biologiczne produkty lecznicze stworzyły możliwość rozwoju medycyny spersonalizowanej i leczenia chorób, które wcześniej uważano za nieuleczalne, w tym również wielu chorób nowotworowych. Nowa generacja biofarmaceutyków pozwala na opracowanie konkretnego produktu do leczenia jednej choroby, co ma miejsce także w przypadku indywidualnego pacjenta o znanym profilu genetycznym. Umożliwia to prowadzenie terapii celowanej – indywidualnej farmakoterapii (medycyna spersonalizowana).

Podział leków biologicznych

Istnieje kilka sposobów podziału leków biologicznych względem ich budowy.

Najbardziej podstawowy podział obejmuje trzy grupy leków biologicznych:

• rekombinowane białka ludzkie – są odpowiednikami cząsteczek występujących naturalnie w organizmie, w tej grupie znajduje się szerokie spektrum leków;
• białka fuzyjne – składają się z połączenia dwóch domen (jedna z nich zawiera miejsce wiążące określoną strukturę w organizmie, a druga to fragment Fc ludzkiej immunoglobuliny IgG1, odpowiedzialny za stabilizację całego białka); mogą działać jako receptory dla naturalnych cytokin lub jako ligandy blokujące naturalne receptory;
• przeciwciała monoklonalne (mAbs) – są to klonowane immunoglobuliny, które rozpoznają ten sam fragment antygenu, a ich działanie polega na blokowaniu funkcji antygenu i związanych z nim szlaków sygnałowych lub też aktywacji odpowiedzi immunologicznej, np. cytotoksyczności.

Stosunkowo nową grupą preparatów biologicznych są leki nukleotydowe, które stanowią najnowszą generację biologicznych produktów leczniczych i powodują czynne interakcje (jako materiał genetyczny), których efektem jest wytwarzanie przez żywe komórki różnych form białek stosowanych w terapii, np. w przypadku AIDS z powikłaniami prowadzącymi do zapalenia siatkówki.

Ile kosztuje terapia lekami biologicznymi?

Cena terapii lekami biologicznymi może być bardzo zróżnicowana i zależeć od wielu czynników, takich jak rodzaj leku, dawkowanie, czas trwania leczenia, a także kraj, w którym lek jest stosowany. W wielu przypadkach leki biologiczne są droższe od leków chemicznych ze względu na ich skomplikowaną produkcję i trudności związane z ich przygotowaniem. Średni koszt rocznej terapii może wynieść od 5000 zł do nawet 30 000 zł. Jest to o wiele więcej niż w przypadku leczenia typowymi lekami, jednak nie aż tak dużo, gdy weźmie się pod uwagę ich skuteczność oraz zapobieganie powikłaniom, które wiązałyby się z hospitalizacjami czy niezbędną rehabilitacją.

Szansą na zwiększenie dostępności terapii biologicznych jest rejestracja tańszych leków biopodobnych, które są dopuszczane do obrotu po wygaśnięciu ochrony patentowej i wyłączności danych dla referencyjnych leków biologicznych. Rejestracja ta odbywa się w procedurze centralnej, a pozwolenie na ich wprowadzenie wydaje Komisja Europejska. Producent musi udowodnić w badaniach klinicznych, że skuteczność i bezpieczeństwo jego produktu są takie same jak w przypadku leku referencyjnego. Szersze stosowanie leków biopodobnych podniosłoby dostępność tego typu terapii dla pacjentów oraz zwiększyłoby oszczędności w systemie ochrony zdrowia.

Czy leki biologiczne są refundowane przez NFZ?

Refundacja leków biologicznych jest jednak uzależniona od spełnienia określonych warunków, takich jak:

• wskazania medyczne,
• brak możliwości zastosowania innego leku (jest to bardzo istotny warunek i umożliwia włączenie leków biologicznych dopiero wtedy, gdy zawiodą typowe protokoły leczenia) lub metody leczenia,
• brak przeciwwskazań do stosowania danego leku.

Wymagające kryteria kwalifikacji do programów lekowych, w ramach których prowadzona jest terapia biologiczna, sprawiają, że tylko niektórzy pacjenci mogą z niej skorzystać. Ci, którzy zostaną objęci leczeniem, będą poddawani terapii jedynie przez pewien czas, co utrudnia leczenie choroby przewlekłej.

Skuteczność terapii lekami biologicznymi

Skuteczność terapii lekami biologicznymi jest uzależniona od wielu czynników, takich jak:

• rodzaj schorzenia,
• stadium choroby,
• indywidualne cechy pacjenta,
• rodzaj i dawkowanie leku.

W wielu przypadkach leki biologiczne mogą być skuteczniejsze niż leki chemiczne w leczeniu niektórych chorób, szczególnie chorób autoimmunologicznych, nowotworowych i zapalnych. Należy jednak pamiętać, że skuteczność leków biologicznych może się różnić w zależności od konkretnego przypadku i niektóre leki biologiczne mogą nie być odpowiednie dla wszystkich pacjentów.

Leki biologiczne a płodność

W kwestii wpływu leków biologicznych na płodność wykazano bezpieczeństwo stosowanych preparatów (badania wskazują, że leki biologiczne mają znikomy wpływ na pogorszenie płodności męskiej lub żeńskiej). Co więcej, w przypadku niektórych chorób mogą wręcz umożliwić staranie się o potomstwo. W chorobach zapalnych jelit okres rzutu choroby powoduje znaczące pogorszenie jakości nasienia, co często prowadziło do okresowej bezpłodności. Leczenie i doprowadzenie do remisji znacząco poprawiało jakość nasienia, a w jego składzie nie obserwowano pozostałości leku biologicznego.

Leki biologiczne a alkohol

W przypadku łączenia większości leków biologicznych z alkoholem nie natrafiono na poważne interakcje lub przeciwwskazania do ich stosowania. Każdy przypadek należy jednak konsultować z lekarzem lub farmaceutą, a także zapoznać się z ulotką leku, który jest stosowany. Trzeba też pamiętać, że alkohol może pogarszać samopoczucie lub wywoływać objawy w niektórych chorobach, w których stosuje się leki biologiczne – ma to szczególne znaczenie u pacjentów z WZJG – wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego lub chorobą Leśniowskiego-Crohna, u których alkohol jest niewskazany, a w ostrej fazie choroby nawet zakazany.

Terapia lekami biologicznymi – skutki uboczne

Jak w przypadku każdego leczenia, terapia lekami biologicznymi może powodować pewne skutki uboczne. Mogą mieć one szczególnie ważne znaczenie w przypadku nowo wprowadzonych leków biologicznych albo leków, których badania kliniczne jeszcze trwają. Istotny wpływ na wystąpienie działań niepożądanych ma rodzaj leku, jego droga podania oraz inne leki, które przyjmuje osoba chora.

Najczęstsze skutki uboczne stosowania leków biologicznych:

• reakcje alergiczne – świąd skóry, wysypka, osutka, wyprysk kontaktowy, toksyczna nekroliza naskórka, ponadto obrzęk twarzy, krtani, języka lub gardła;
• zaburzenia układu odpornościowego – nasilenie objawów chorób autoimmunologicznych;
• zaburzenia układu krwiotwórczego – spadek liczby płytek krwi i białych krwinek, co może prowadzić do krwawień i infekcji, oraz rozpad krwinek czerwonych;
• zaburzenia układu pokarmowego – biegunka, nudności, wymioty, bóle brzucha, zaparcia;
• zaburzenia układu oddechowego – obrzęk naczynioruchowy, nieżyt nosa, skurcz oskrzeli, włóknienie płuc, zapalenie płuc, kaszel;
• zaburzenia w obrębie serca – kardiomiopatia, zapalenie mięśnia sercowego;
• zaburzenia skórne – suchość, łuszczenie się skóry, wypadanie włosów;
• zaburzenia układu hormonalnego – zaburzenia miesiączkowania, zmiany poziomu hormonów tarczycy;
• zaburzenia układu nerwowego – senność, zawroty głowy, bóle głowy, drżenie rąk.

W przypadku reakcji nadwrażliwości na lek biologiczny przy jednoczesnej konieczności jego podania można podjąć próbę przeprowadzenia protokołu desensytyzacji – najlepiej udokumentowany jest protokół 12-stopniowy z Bostonu. Przed rozpoczęciem procedury należy odstawić lub zamienić leki nasercowe z grupy β-adrenolityków i przeciwnadciśnieniowe z grupy inhibitorów konwertazy angiotensyny. Przed podaniem leku wywołującego reakcję należy przyjąć leki blokujące receptory H1 i H2. Dawki leku biologicznego są podawane co 15 minut – każda kolejna dawka jest 2–2,5 razy większa od poprzedniej aż do osiągnięcia dawki docelowej. W przypadku wystąpienia reakcji nadwrażliwości procedurę należy przerwać i leczyć reakcję zgodnie z ogólnymi zasadami postępowania. W razie wystąpienia reakcji niepożądanej protokół może zostać zmodyfikowany poprzez dodanie kolejnego etapu.

Przykłady nazw leków biologicznych w Polsce

W Polsce stosowane są następujące leki biologiczne:

• Humira (adalimumab), Remicade (infliksymab), Orencia (abatacept), Enbrel (etanercept) – w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów, choroby Crohna, tocznia rumieniowatego układowego, łuszczycowego zapalenia stawów i choroby Stilla;
• MabThera (rytuksymab) – w leczeniu chłoniaków;
• Herceptin (trastuzumab) – w leczeniu raka piersi z nadekspresją receptorów HER2;
• Avastin (bewacyzumab) – w leczeniu raka jelita grubego, raka płuca, raka szyjki macicy;
• Neulasta (pegfilgrastim) – w leczeniu pacjentów po chemioterapii z niedoborem białych krwinek;
• Soliris (eculizumab) – w leczeniu choroby hemolitycznej z niedoboru dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej oraz idiopatycznej plamicy małopłytkowej.