Prawie wszystko o...ataku mózgu

Udar mózgu jest ogromnym problemem na całym świecie. W Stanach Zjednoczonych i w Europie na udar zapada około 1,5 mln osób, z tego jedna trzecia umiera w ciągu roku od wystąpienia choroby. W Polsce notuje się około 75 tys. przypadków zachorowań rocznie, a około 30 tys. osób umiera. Udar mózgu w Polsce, podobnie jak w innych krajach, jest 3, co do częstości przyczyną zgonów i główną przyczyną niesprawności wśród osób po 40. roku życia. Najprościej mówiąc udar mózgu jest nagłym ogniskowym (miejscowym) lub uogólnionym zaburzeniem czynności mózgu utrzymującym się powyżej 24 godzin lub prowadzącym do śmierci wywołane jedynie przez przyczyny naczyniowe. Udar niedokrwienny mózgu to udar spowodowany gwałtownym zatrzymaniem dopływu krwi do mózgu. Może być wynikiem niedrożności tętnicy zaopatrującej lub niewystarczającym przepływem krwi przez dany obszar mózgu. Do zamknięcia tętnicy może doprowadzić zakrzep powstały w miejscu niedrożności lub materiał zatorowy, który przemieścił się do naczynia mózgowego.

Obszary ryzyka

Do udaru mózgu dochodzi, kiedy zostaje przerwana ciągłość ściany naczynia krwionośnego wewnątrz struktur mózgu lub zamknięcie jego światła. O udarze mózgu mówi się, jeżeli objawy świadczące o uszkodzeniu mózgu trwają powyżej 24 godzin. Udar mózgu wywołany pęknięciem ściany naczynia nazywany jest udarem krwotocznym. Natomiast udar, do którego dochodzi w następstwie zamknięcia światła naczynia to udar niedokrwienny.

Udary niedokrwienne występują znacznie częściej. "Mikroudar" powodujący objawy trwające poniżej 24 godzin, które nie prowadzą do śmierci, ani inwalidztwa określa się jako przemijające niedokrwienie mózgu. Część chorych przeżywa udar mózgu bez większych powikłań, ale wielu umiera lub ulega trwałemu inwalidztwu (udar może powodować między innymi niedowłady, osłabienie siły mięśniowej lub zaburzenia mowy). Udar krwotoczny częściej niż udar niedokrwienny prowadzi do zgonu lub inwalidztwa. Bardzo ważnym czynnikiem prognostycznym udarów mózgu są wartości ciśnienia tętniczego. Im wyższe ciśnienie tętnicze, tym ryzyko udaru jest wyższe i na odwrót - im niższe ciśnienie, tym niższe ryzyko. Nie udało się określić dolnej granicy ciśnienia tętniczego, poniżej której nie obserwuje się redukcji ryzyka udaru mózgu. Istotnymi przyczynami udaru niedokrwiennego są również: palenie tytoniu, cukrzyca i niektóre formy zaburzeń rytmu serca (przede wszystkim migotanie przedsionków). Ważne są również czynniki ryzyka powodujące przyspieszony rozwój miażdżycy.

Ryzyko zachorowania na każdy rodzaj udaru wzrasta gwałtownie wraz z wiekiem. Wykazano, że u chorych z nadciśnieniem tętniczym stosowanie leków obniżających ciśnienie zmniejsza ryzyko wystąpienia udaru o ponad 30%. Stosowanie leczenia przeciwzakrzepowego u chorych z migotaniem przedsionków również zapobiega udarom. Zaprzestanie palenia tytoniu także poprawia rokowanie i obniża ryzyko zachorowania. Do powstawania zatorów mózgowych przyczyniają się niektóre choroby serca (np. wady zastawek, ostry zawał serca, zaburzenia rytmu serca). Wtedy mówimy o zatorze kardiogennym. Kolejnym źródłem zatorów są zmiany miażdżycowe w innych tętnicach, ulegające fragmentacji i przemieszczeniu do tętnic mózgowych. To zator wewnątrztętniczy. W pewnych okolicznościach może dochodzić do przedostania się materiału zatorowego z układu żylnego np. kończyn dolnych lub miednicy małej. Powstaje wówczas zator paradoksalny.

Do udaru niedokrwiennego może także doprowadzić gwałtowny uogólniony spadek przepływu krwi przez naczynia (przy spadku ciśnienia krwi lub nasilonych zaburzeniach rytmu serca), który w połączeniu ze zwężeniem tętnic mózgowych powoduje niedostateczne zaopatrzenie mózgu w tym rejonie. Inne rzadkie przyczyny udaru mózgu to: zaburzenia krzepnięcia, choroby krwi, zmiany zapalne naczyń, pourazowe lub samoistne uszkodzenie ściany tętnic oraz zakrzep zatok żylnych mózgu i żył mózgowych Udar krwotoczny mózgu, czyli krwotok mózgowy to udar spowodowany przedostaniem się krwi poza naczynie mózgowe. W konsekwencji doprowadza do niszczenia tkanki przez wynaczynioną (czyli znajdującą się poza naczyniami krwionośnymi) krew. Najczęściej dochodzi do niego wskutek pęknięcia drobnych tętnic mózgowych w przebiegu nadciśnienia tętniczego. Inną przyczyną mogą być nieprawidłowości naczyń (np. naczyniaki). Krwotok podpajęczynówkowy (podpajęczy) - krwotok do przestrzeni płynowych otaczających mózg. Najczęściej jest spowodowany pęknięciem tętniaka, czyli nieprawidłowego poszerzenia dużych tętnic przebiegających na podstawie i powierzchni mózgu. W zależności od umiejscowienia tętniaka może z nim współistnieć krwotok mózgowy.

Sygnały ostrzegawcze

Udar mózgu jest chorobą ludzi starszych. Zachorowalność wzrasta dramatycznie wraz z wiekiem, na przykład u osób w wieku pomiędzy 45 a 55 rokiem życia ryzyko udaru wynosi 1 na 1000 na rok. W wieku pomiędzy 65 a 75 - 1 na 100, a po 85 roku życia 1 na 30. Najczęstszymi objawami udaru mózgu jest nagłe wystąpienie niedowładu lub porażenia mięśni twarzy, ręki i/lub nogi, najczęściej po jednej stronie ciała, "znieczulenia" twarzy, ręki i/lub nogi, najczęściej po jednej stronie ciała, zaburzeń mowy, z trudnościami w zrozumieniu słów oraz w wypowiadaniu się, zaburzeń widzenia w jednym lub obu oczach, zaburzeń chodzenia z utratą równowagi i zawrotami głowy i silnego bólu głowy bez znanej przyczyny, często połączone z zaburzeniami połykania, zaburzeniami mówienia lub osłabieniem kończyn.

Udarom można w miarę skutecznie zapobiegać. W wielu krajach uprzemysłowionych w ciągu ostatnich 30 lat uzyskano bardzo wyraźny spadek zapadalności na udary mózgu. Wiąże się to z faktem, że zidentyfikowano czynniki ryzyka udaru. Spośród nich najważniejszymi są: nadciśnienie tętnicze, niektóre choroby serca (głównie migotanie przedsionków), otyłość, brak ruchu, cukrzyca, nadużywanie alkoholu, palenie papierosów. Bywają też stany określane mianem przemijających ataków niedokrwiennych mózgu. Występują wtedy objawy takie jak w udarze mózgu, ale trwają one od kilku minut do kilku godzin, po czym całkowicie się wycofują. Jeżeli wtedy zaczniemy prawidłowe leczenie, można uniknąć udaru. Lecząc prawidłowo nadciśnienie krwi możemy zmniejszyć ryzyko udaru aż o 40%.

Do zmniejszenia ryzyka udaru przyczynia się również ograniczenie palenia papierosów i nadużywania alkoholu, prowadzenie aktywnego trybu życia, czy też stosowanie prawidłowej diety. Pamiętajmy, że po raz już przebytym udarze nawroty następują bardzo często. W ciągu roku aż 10% chorych doznaje powtórnego udaru, a w ciągu 5 lat - aż 40% chorych. Na szczęście wystąpieniu nawrotowi udaru mózgu można skutecznie zapobiegać. Wybór leczenia zależy w dużym stopniu od typu przebytego udaru. Najczęściej stosuje się leki przeciwpłytkowe, na przykład kwas acetylosalicylowy. Stosuje się także leki obniżające krzepliwość krwi. Można również wykonać operację tętnic szyjnych. Oprócz tego bardzo ważne jest leczenie czynników ryzyka udaru. W tym wypadku najważniejszą rolę odgrywa leczenie nadciśnienia, hiperlipidemii i cukrzycy, obniżenie wagi ciała, zaprzestanie palenia papierosów, ograniczenie picia alkoholu.

Dobre rezultaty

Obecnie uważa się, że udar powinien być traktowany jako stan bezpośredniego zagrożenia życia. Używa się nawet sformułowania atak mózgu, co sugeruje, że pacjent, który doznaje udaru powinien być natychmiast kierowany do szpitala. Najlepsze efekty leczenia udaru uzyskuje się w oddziałach udarowych. Oddziały udarowe są zwykle częścią oddziału neurologicznego. Są w nich jednak dostępne wszystkie możliwości postawienia właściwej diagnozy udaru, jak również monitorowania stanu pacjenta. Również pracujący w nich personel bardzo dobrze zna problematykę udaru. Nie ma żadnego leku, który ratuje w sposób zdecydowany uszkodzenie mózgu powstałe w wyniku niedokrwienia czy wylewu krwi, ale właściwe postępowanie ogólnomedyczne przynosi niewątpliwe rezultaty.

Dzięki uruchomieniu sieci oddziałów udarowych w wielu krajach uzyskano spadek wczesnej śmiertelności z powodu udaru o 50%. Leczenie w oddziałach udarowych zmniejsza też inwalidztwo poudarowe. Niestety, wciąż z powodu udaru mózgu kilkanaście procent osób umiera na udar niedokrwienny w ciągu pierwszego miesiąca, a na udar krwotoczny aż 30-40%. W wyniku udaru niedokrwiennego w jednym miesiącu umiera kilkanaście osób, natomiast udar krwotoczny kończy się śmiercią aż w 30%-40% przypadków. Jednakże 50% osób, które przeżyją udar może być prawie samodzielna w zakresie podstawowych czynności życiowych. Ten wynik zależy od tego, jak wcześnie zostanie wprowadzona rehabilitacja u tych chorych.

Typy udarów:

• Niedokrwienne (ok.80%) - spowodowane zmianami zakrzepowymi w dużych naczyniach szyjnych i mózgowych (ok.30%), spowodowane zmianami w małych tętnicach mózgowych (ok.20%) i zatorem (ok.30%)
• Krwotoczne (ok.20%) - krwotoki śródmózgowe (ok.15%) i krwotoki podpajęczynówkowe (ok.5%). Ze względu na przebieg kliniczny niedokrwienia mózgu, czyli czas trwania objawów) wyróżniono: przejściowy atak niedokrwienny (ang. TIA) - objawy ogniskowych lub uogólnionych zaburzeń czynności mózgu trwające poniżej 24 godzin oraz udar niedokrwienny z objawami odwracalnymi (ang. RIND) - objawy zaburzeń czynności mózgu trwające powyżej 24 godzin, wycofujące się przed upływem 21 dni. Dokonany udar niedokrwienny - objawy trwałego zaburzenia funkcji mózgu.
• Udar postępujący - narastające objawy zaburzeń funkcji mózgu spowodowane przyczynami naczyniowymi.

Kilka ważnych pojęć

• Zaniewidzenie jednooczne - objawy zaburzeń widzenia w jednym oku spowodowane najczęściej materiałem zatorowym przemieszczającym się przez tętnicę środkową siatkówki. Źródłem tego materiału są najczęściej zmiany miażdżycowe w tętnicy szyjnej (wewnętrznej lub wspólnej). Objawy niedokrwienia siatkówki są uznane za równoważne z niedokrwieniem mózgu, to znaczy, że TMB traktowane jest klinicznie jak TIA.
• Niedowład - osłabienie siły mięśni. Może dotyczyć różnych grup mięśni w zależności od miejsca uszkodzenia mózgu.
• Porażenie - całkowity brak możliwości poruszania daną grupą mięśni. W udarze najczęściej występuje niedowład lub porażenie mięśni twarzy i kończyn po jednej stronie ciała - typowo po stronie przeciwnej niż lokalizacja udaru.
• Afazja - zaburzenia funkcji mowy spowodowane uszkodzeniem ośrodków mowy w mózgu. Może objawiać się zaburzeniami rozumienia mowy, niemożnością przypominania sobie słów (np. nazw przedmiotów), kłopotami w prawidłowym wypowiadaniu słów i zdań lub kombinacją wymienionych. Towarzyszyć jej mogą trudności w czytaniu, pisaniu oraz liczeniu. Afazja występuje przy uszkodzeniu tak zwanej dominującej półkuli mózgu. W przypadku ludzi praworęcznych jest nią półkula lewa.

1. Objawy udaru zależą od umiejscowienia uszkodzenia w mózgu oraz od jego rozległości.
2. U poszczególnych osób objawy mogą się różnić.
3. Udar mózgu często jest niebolesny.
4. Jakiekolwiek objawy są poważnym ostrzeżeniem.
5. Zawsze niezwłocznie należy zwrócić się o pomoc do lekarza.
6. Udar mózgu jest stanem naglącym.
7. Nie można czekać, by zobaczyć, czy objawy ustąpią same
8. Szybkie rozpoznanie to szansa na skuteczniejsze leczenie.
9. Nawet, jeśli objawy ustępują samoistnie, należy zgłosić się jak najszybciej do lekarza.
10. Współczesna medycyna skutecznie leczy udar: trzeba tylko jej pomóc.